Әбу Насыр Әл-Фараби

Әбу Насыр әл-Фараби бабамыз мақсатына қалай жетті?(байқауға)

Әбу Насыр Әл-Фарабидың өмірбаяны, атқарған қызметтері мен ғылыми деректер

Әбу Насыр Әл-Фараби — ұлы ғалым, ойшыл философ, математик, астролог, музыка теоретигі. Толық аты Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби әл-Түрки ақсүйектерді куәландырады. «Тархан» атауы адамның түркі ақсүйектеріне жататынын білдіреді.

Қолда бар деректер бойынша ұлы ғұлама 850 жылы Отырар өлкесіндегі Оқсыз шаһарында дүниеге келген. Әкесі Мұхаммед әскер қолбасшысы болған. Атасының аты Тархан, бабасы Ұзлақ түрік текті әулеттен еді. Оған азан шақырып Мұхаммед деп ат қойды.

Мұхаммед жас кезінен зерек, алғыр, білімқұмар, дарынды бала болып өсті. Сонымен қатар түріктердің «әрбір еразамат – жауынгер» деген өмір салты бойынша әрі әкесі Мұхаммедтің тәрбиесімен әскери өнерге де жаттықты. «Ер қаруы – бес қаруды» жақсы меңгерді, атқан оғын нысанаға дәл тигізетін.

Оқсыз қаласына жақын, дарияның қарсы бетінде жатқан Отырар қаласы ол кезде ғылым-білімі, өркениеті жоғары дамыған, әлемге әйгілі кітапханасы дүниенің түкпір-түкпірінен ғұлама, даналар жиналатын орталық болатын. Ұлы Жібек жолы бойымен әрі-бері өтіп жатқан сауда керуендерінің арқасында қаланың табысы артып, халқының тұрмысы бақуатты болатын. Қалада қаншама керуен сарайлар, базарлар, қолөнер шеберханаларымен қатар, оқу орындары да жоғары білімді ұстаздарымен аты шыққан ғылым ордасы еді. Отырар оқу орындарынан білім алғандар көптеген елдің орталықтарында қызмет етті. Сондай отырарлық мамандар Бағдат халифінің сарайында да үлкен қызметтер (уәзірлік) атқаратын.

Осы Отырардың оқу орнын тауысқан дарынды жас Мұхаммедті қадилік қызметке тағайындайды.

«Әбу Насырдың қадилік билігінің әділдігі сонша, кесіміне мойынсұнбайтын кісі болған емес. Ол нені айтса да анық, дәл білетін қырынан көрінеді. ...Ол Алла тағаланың рақымы түскір кемеліне келген пәлсапашы, мейірімді имам, мұсылман құқығының нағыз білгірі ретінде танылды». Бірде «Жақын туыстарының бірі Фарабиге сақтай тұру үшін көп кітап қалдырып кетеді, соның ішінде Аристотельдің де трактаттары бар екен. Фараби қолы бос кезінде әлгі кітаптарды оқи келе оған беріліп кеткені сондай, өзінің қадилік қызметін тастайды. Осы бір кездейсоқ оқиға оның тағдырына шешуші әсер етті, соның нәтижесінде ол ұлы ғалым атанды (Парсы ғылымы Деххуда «Ғибратнама»).

Білімқұмар Мұхаммедтің ендігі өмірі Отырардың ұлы кітапханасында жалғасты. Осында көптеген ғұламамен танысып, білімін дамыта берді.

Жан-жақтан осы кітапханаға жиналатын ғұламалардың арқасында көптеген тілді үйренді. Осында түрлі ғылым ұстаздарынан дәріс алып, ғылымның әртүрлі саласын меңгерді. Ол кезде Отырарда философия, астрономия, математика, жаратылыстану, музыка, медицина және т.б. ғылымдар өте жоғары деңгейде дамыған болатын.

Әл-Фараби бала кезінен-ақ музыкалық аспаптарда ойнап, өлең айтатын. Отырар тұрғындарының (қаңлылардың) музыкалық қабілеті ертеректен әлемге әйгілі еді. Отырар кітапханасында музыка саласында түркі тілінде терең жазылған еңбектер болатын. Бала Мұхаммедтің музыкаға деген құмарлығы оны осы кітапханадағы музыка жайлы терең жазылған кітаптарды толық оқып шығуға итермеледі. Ол музыканың теориялық жағын терең игерді және ол білімін іс жүзінде пайдаланып, ән салып, музыкалық аспаптарда шебер ойнауды үйренді.

Жас дарын сол сияқты жаратылыстану ғылымдары саласын да терең оқып игерді. Медицина, математика, астрономия, физика салаларында да оқып, үйреніп, білімділігімен көзге түсті.

Ол арабшаға аударылған Аристотельдің «Метафизикасымен» танысып, оған түсіндірме жазды. Осы сияқты трактаттары ғалымдардың жақсы бағасын алып, аты кеңге таныла бастады.

Осы кезде жарты әлемді билеген араб халифатының әр жерінде бүліктер шығып «қарматтар», «ізгілікті бауырлар» және т.б. ұйымдар құрылып, ислам бірлігіне қауіп төндіре бастайды. Осындай қозғалыстар Саманилер билеген Орталық Азияда да орын ала бастаса керек.

«Ол кезде Орталық Азия мен Қазақстанда Самани нәсілдері билеген. Бұхара әмірі Нұх Самани әл-Фарабиді шақыртып алып жалпы ғылымдардың негіздері жөнінде кітап жазып бер деп өтінеді. Оның себебі сол кезде шын ғылым мен жалған ғылымдар арасын айыру қиын болып, елді алдаушы азғырушылар, жалған әулие сәуегейлер, өтірік балгер, жұлдызшылар, алхимиктер көбейіп кеткенді. Әл-Фараби сонда «Екінші оқулық» («Тағлим әл-Сани») атты еңбек жазып, Нұхқа сыйлайды. Әл-Фарабидің сол кітабы талай ғалымдардың көзін ашса керек.

Осы кітап біздің қолымызға әлі түскен жоқ. Оның дүниеде бар-жоғы да белгісіз», деп өкінішпен жазады А.Машанов ағамыз.

2009 жылы шыққан «Әбу Насыр әл-Фараби. Таңдамалы трактаттар» кітабында мынадай дерек келтіріпті. «Түрік тіліндегі жұмыстарында ...А.Абнан ХV ғ. Мулла Лутфидің «Кашф әз-Зунун» кітабына сүйеніп, Фараби өз отаны – Түркістанда жүргенде Семанид Мансур ибн Нұхтың өтінішімен «Әт-Тағлим әс-Сани» (екінші тәлім) еңбегін жазғанын айтады. Фарабидің Аристотельден кейінгі «Мұғалли әс-Сәни», яғни (екінші ұстаз) атануы дәл осы жағдаймен байланыстырылады. «Әт-Тағлим әс-Сани» кітабы Исфаһанның «Сиуан әл-Хикма» кітапханасында сақталған. Ибн Сина философия мәселелерін осы кітаптан оқыған. Осындай мәліметтер ертеректегі түрік (ХII ғ). Ташкупри заде Ахмед Афандидің жұмысында да кездеседі».

Фарабитанушы Әнел Әзімхан: «Ибн Синаның «Арылу кітабы» (Книга исцеления) («Китаб аль-Шифа») Әл-Фарабидің осы «Екінші ілім» деген энциклопедиялық еңбегінің қысқартылып, өңделген нұсқасы», дейді.

«Әл-Фараби мұсылман ойшылы. Демек, оның ұстазы да осы жолда болуы түсінікті.

Мұсылман әлемінде теңдесі жоқ қасиетті кітап бар, ол – Пайғамбарға Алла тағаладан түскен Құран Кәрім. Ендігі жерде бұл кітап мұсылмандар және өзгелер арасында насихатталуы парыз. Насихатшы – пайғамбар, демек ол – ұстаз. Мұсылмандар үшін бірінші ұстаз – Пайғамбар.

Құранды ғылыми түсінікке салып, насихаттаушы, сол мақсатта сапалы ойлау тәсілін жасаушы (пәлсапа) – әл-Фараби, демек ол мұсылман әлеміндегі Екінші ұстаз.

Сонымен сөзді жинақтай айтқанда, әл-Фараби ғұлама, данышпан, ойшыл, хакім, ғалым, бірақ философ емес және де оның бірінші ұстазы Аристотель де емес, Құран түскен Мұхаммед пайғамбар», деп жазады академик Ғарифолла Есім.

Немістің атақты шығыстанушы ғалымы Ф.Детриций сынды зерттеушісі: «Шығыста Аристотель әл-Фарабидің еңбектерінің арқасында ғана Аристотель атанды» дейді.

Әл-Фараби бабамыз Отырарда жүргенде үйленіп, отбасылы болған. Бір ұлының аты – Насыр болғанын білеміз. Содан бастап Әбу Насыр атанады.

Бұл кезде Отырар ғұламаларының атағы кеңге тарап, Отырар – Фарабтан шыққан ғалымдар араб халифатының түкпір-түкпірінде қызмет атқаратын. Сондай Отырардан шыққан ғұламалардың біразы Бағдат халифінде уәзірлік қызметтер атқаратын. Сол уәзірлер арқылы «Екінші ұстаз» атанған Әбу Насыр ғұламаның атағы Бағдат халифіне де жеткен сияқты. Ислам әлеміне атағы кең тараған «Екінші ұстазды» Бағдатқа шақыртқан. Ислам әлемінің әкімшілік әрі рухани орталығы Бағдат бұл кезде халифаттың түкпір-түкпірінен ғалымдарды жинаған ғылым ордасы болатын.

«Оның халық арасында үлкен беделі бар екендігін білген араб патшасы кеңесші етіп алғысы келеді. Содан ол әл-Фарабиге сыйлық ретінде теріге ораған алтын жіберіп, өзінің халифатына шақырады. Патша да қара жаяу емес, ақылды, өмірге деген көзқарасы терең адам екен. Оның «әл-Фарабимен сөйлесіп, ақылдасып отырсам» деген ойы болыпты», деп жазады академик Жабайхан Әбділдин.

Осылайша әл-Фараби бабамыз ислам әлемінің орталығы әрі халифаттағы ең үлкен ғылым ордасы орналасқан Бағдатқа аттаныпты.

М.Хайруллаев бастаған өзбек ғалымдары «Фарабидің саяхатқа шығып, Бағдатқа келген уақыты белгісіз. Кейбір деректерде ол Бағдатқа Халиф әл-Мұхтадирдің тұсында (908-932 жылдар аралығы) келгені туралы айтылады», деп жазады.

Осы сапары кезінде әл-Фараби бабамыз Соғд қаласында самарқандық сағди, Хуләйс ибн Ауас есімді адаммен танысып, ол жасаған шаһруд аспабында ойнауды игереді. Ол туралы былай дейді: «...араб империясында кеңінен таралған аспап – «шаһруд». Ол біздің заманымызда жасалып, бұрын танымал болмаған. Мұны бірінші болып тауып жасаған самарқандық сағди, Хуләйс ибн Ауас есімді адам болған. Ол бұл аспапты хижра жылымен 306 жылы (918-919 ж.ж.) тау бөктеріндегі әл-Мах елінде жасаған. Кейін ол оны Соғд қаласына алып келеді.

Соғд қаласының шығысы мен батысында орналасқан ел тұрғындарының ешқайсысына «шаһруд» аспабы жат болмай, Месопотамияға дейін жетеді».

...Фарабидің Бағдатқа келген уақыты шамамен 920 жылдарға сәйкес келеді. Бағдат халифі Жафар әл-Мұхтадир шыққан тегі түрік, данышпан ойшыл Әбу Насыр Мұхаммедті «өзінің досы» деп атады.

Замандастарының қалдырған дерегі бойынша: «Әл-Фарабидің бойы орташадан төмен, ылғи да түркі киім киіп жүреді екен. Ол мықты, күшті және ержүрек болған. Жебені жақсы тартқан, атқан оғы нысанаға дәл тиетін», деседі.

Бағдатқа келген алғашқы кезде әл-Фараби өзін ақын, әнші-күйші, музыкант ретінде танытқан.

Бағдатта оның достары, шәкірттері көп болды. Оның музыкалық мектебі бүкіл араб еліне әйгілі болды».

Әл-Фарабидің музыкалық қабілеті туралы арабтар неше түрлі аңыз таратады. Бір аңыз бойынша «әл-Фараби бір күйді орындаса арабтарды жылатып, екінші күйді орындағанда арабтарды күлдіреді екен дейді. Былайша айтқанда, музыкасымен адамдардың көңіл күйін жаулап алады», дейді.

Бір мәліметтер әл-Фарабидің 70 тіл білгендігін айтады. Ұлы ғұлама өте сирек қолданылатын, кейде тіпті құпиялық үшін қолданатын тілдерді де өте жақсы білген. Араб жеріне келгеннен кейінгі отыз жыл ішінде 164 трактат жазып қалдырған. Ұлы ғұламаның жазып қалдырған еңбектерін Әбу Әли ибн Сина (Авиценна), Абу Райхан Бируни, Әбу әл-Уаха, ибн Бадж, ибн Туфайл, ибн Рушд, Омар Хайам сияқты шығыс ғұламаларымен қатар Роджер, Бекон, Леонардо да Винчи және т.б. Еуропа ғалымдары да көп пайдаланған.

Немістің белгілі тарихшы ғалымы Ф.Даннеман өзінің «Табиғаттану тарихы» атты еңбегінде Еуропаға кең тараған астрономия-астрология ғылымы, алхимия салалары тікелей әл-Фарабиден алынғаны жайлы жазған.

«...Ыстанбұл университетінің профессоры Ахмед Аташтың тізімінде әл-Фарабидің математикалық еңбегі Упсала университетінің кітапханасында сақтаулы деген мәлімет бар болатын. ...Біз дереу Упсалаға хат жазып, сыйлық жіберіп, өзіміздің қолданып келген әдісімізді істедік. Бірнеше айдан соң микрофильм келіп те қалды, ол тез арада кітап та болып шықты.

Математика ғылымының тарихында бұл бір үлкен жаңалық болды. Бұрын басқа адамдардікі деп жүрген көп теоремалар, қағидалар әл-Фарабидікі болып шықты», дейді А.Машани.

Әл-Фарабидің ашқан кейбір жаңалығы Еуропа ғылымына XVII ғасырда ғана мәлім болған. Және ең негізгісі ұлы ғұлама бұл еңбектерінің барлығын тек араб тілінде жазған. Себебі араб халифаты бұл кезде Азия, Африка, Еуропаның өте көп жерін алып жатқан. Араб тілі көп қолданылатын тіл болатын.

Әбу Насыр Әл-Фарабидың ғылыми еңбектері

Әбу Насыр Әл-Фараби — түркі ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүрі, “Әлемнің 2-ұстазы” атанған ғұлама. Оның заманы “Жібек жолы” бойындағы қалалардың, оның ішінде Отырардың экономикасы мен мәдениетінің дамыған кезіне дәл келеді. Әбу Насыр Әл-Фараби Орта Азия, Парсы, Ирак, араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейді. Ол жерлерде көптеген ғұламалармен, ойшыл-ақындармен, қайраткерлермен танысып, сұхбаттасты. Тарихи деректер бойынша 70-ке жуық тіл білген. Өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 150-ге тарта трактат жазып қалдырды. Шығармаларында көне грек оқымыстыларының, әсіресе, Аристотельдің еңбектеріне талдау жасады (Аристотельдің “Метафизика”, “Категория”, “Бірінші және екінші аналитика” сияқты басты еңбектеріне түсіндірмелер жазған). Арабтың атақты ғалым-географы ибн-Хаукал өзінің “Китаб Масалик уә мамалик” атты еңбегінде және 13 ғасырлырда өмір сүрген ибн-Халликан өзінің “Уфиат әл-аиан фи әл-Заман” атты еңбегінде Әбу Насыр Әл-Фарабидің арғы аталарының аттары (Тархан, Ұзлақ) таза түркі тілінде келтірілген. Болашақ ғалым алғашқы сауатын туған жерінде өз тілімен ашса да, 12 — 16 жас шамасында керуенге ілесіп, білім іздеп Бағдатқа кетеді. Әбу Насыр Әл-Фараби дүниеге келгенге дейін 126 жыл бұрын түркілердің үлкен мәдени орталығы болған Фараб қаласы бейбіт жолмен ислам дінін қабылдаған болатын. Ол кез санасы ашық әрбір мұсылманға ислам діні ғылымымен шұғылдануды парыз еткен. Осы кезден бастап Әбу Насыр Әл-Фараби араб тілді ғалым болып есептеле бастады.

Қасиетті Құран Кәрім тек діни қағидалар жинағы ғана емес, сонымен қатар талай ілімнің құпия кілтін бойына бүккен ғаламдық кітап болғандықтан, Әбу Насыр Әл-Фараби бүкіл ислам ғалымдарына парыз болған — иджтихад (ойлау қабілетінің шыңына жету үшін беріле еңбек ету) және муджтахид (иджтихадпен шұғылданған адамның өз жаңалықтарын Құран Кәрім мен Хадис Шариф — парыз-сүннет амалдарына негіздеп отыруы) жолына түскен. Кеңес өкіметі тұсында атеистік идеологиканың ықпалымен әл-Фараби діннен тыс ғалым ретінде көрсетілді. Әйтсе де оның ислам бірлігін сақтауға қосқан зор үлесі туралы мынадай дерек сақталған. Тегі түркі болып табылатын баһадүр қолбасшы Мұхаммед Ихшид ибн Тұғыт Әмір ислам жолын бұзған “қармат” елін талқандаған соң, Әбу Насыр Әл-Фарабимен кездеседі. Меккеге барар жолды кесіп “қажылық” жасауға мұрша бермеген қарматтардың жеңілгеніне қуанған Әбу Насыр Әл-Фараби іштей “қажылық” етуге ниет етіп, араб халифының саид-задаларымен әңгімелеседі. Осы әңгімеде ғалым ислам бірлігін сақтау үшін мазһабтар арасын жақындастыру керек деген ой айтып, өзінің араб, парсы және түркі нәсілдері арасындағы алауыздықтарды жоюға күш салып жүргендігін мәлімдейді. “Бабалардан қалған өсиетте түркі халқы әділетшіл делінген еді. Сол сөздің ақиқаттығы мен әділеттілігіне енді көз жеткізіп отырмыз” деп Саид-задалар Әбу Наср Әл-Фарабидің қолын құрметпен қысады.

Әбу Наср Әл-Фарабидің жас кезінен Бағдатқа баруының мынадай екі сыры бар. Біріншіден, сол кездегі Бағдат халифатын басқарған Аббас әулетінің сенімді уәзірлері негізінен түркістандық Фараб қаласынан болған. Екіншіден, Бағдат шаһары ғылым мен өнер жолына бет алған адамдарға қақпасын кең ашып, барынша жағдай жасаған. Бағдатта “Баит әл-хакма” атты ғалымдар үйі және әлемдегі ең бай кітапхана болған. Алғашқы кезде Әбу Наср Әл-Фараби өзін ақын, әнші, күйші ретінде танытып, одан соң ежелгі грек ғалымдарының қолжазбаларын оқу арқылы күрделі ғылыми зерттеулермен шұғылдануға кіріскен. Фарабидің алғашқы ұстаздары Иса пайғамбарды “құдайдың баласы” демей, “пайғамбар” деп таныған несториандық христиандар болған. Ежелгі грек ғылымы мен араб ғылымының арасын қосқан осылар еді. Әбу Наср Әл-Фараби дүниетанымы — екі әлемнің: көшпелілер мен отырықшылар өркениетінің және Шығыс пен Грек-Рим мәдениетінің өзара байланыстарының нәтижесі. Әбу Наср Әл-Фараби заманының әлеуметтік-саяси көзқарастарын, тіл мәдениетін, философиялық-гуманитарлық (философия, логика, этика, эстетика, саясат, социология, лингвистика, поэзия, шешендік, музыка) және жаратылыстану (астрономия, астрология, физика, химия, география, космология, математика, медицина) ғылымдары салаларын терең меңгеріп, осы бағыттарда өзі де құнды ғылыми жаңалықтар ашты.

Абайдың Фараби еңбектерімен таныстығы жөнінде нақтылы мәліметтер жоқ. Дегенмен Сағдидық: «... философияға, даналыққа зор мән берген Абай әл-Фараби, ибн Синалармен таныс болуымен бірге осы ғақпиялар кітаптарынан да мағлұматы бар еді» (Абайдың республикалық әдеби-мемориалдық музейі. Инв. №172, 17-6.), - деп айтылған пікірі Абайдың Фараби еңбектерімен таныс болғандығын анықтай түседі. Абай өз шығармаларында нәр татқан рухани бұлақтар төркінін жасырмайды, ол қайта: «Ғылымды іздеп, Дүниені көздеп, Екі жаққа үңілдім..,» - деп ескертуінде мәні терең сыр жатыр. Фараби мен Абай шығармаларындағы пікір сабақтастығын, ақын шығармашылығы нәр алған рухани көздерінің түп-төркінін қарастырғанда, алдымен екі ұлы ойшылға ортақ «жан қуаты» немесе Абайдың өз сөзімен айтқанда «өзін танымақтық» жөніндегі көзқарасына айрықша назар аудару қажет.

Адамзат тарихында ғылыми ойдың үздіксіз даму барысында «өзін танымақтың» немесе «жан қуаты» туралы ойлардың қалыптасу жолдарын танып білу күрделі мәселеге айналып, бастан-аяқ қарама-қарсы көзқарастардың өріс алуына түрткі болды. Адамның өзін танымақтық жөніндегі ілімнің алғашқы қадамы көне дүние философтарынан басталса да, оны өз заманында ғылыми жүйеге түсіріп, қалыптастырған Фараби еңбегі ерекше көзге түседі. Жалпы «жан қуаты» немесе «өзін танымақтық» жайлы күрделі ой сарасына қазақ топырағында арғы заманда Фараби, соңғы дәуірде Абайға терең барлап барған. Абай өлеңдері мен қара сөздеріндегі жан қуаты жайлы ой толғануында «жан құмары», «жанның жибили қуаты», «жан қуаты», «жанның азығы» т. б. осы іспеттес филос. сарындағы ойларын таратқанда: «Жан қуаты деген қуат-бек көп нәрсе, бәрін мұнда жазарға уақыт сиғызбайды» - деп, айрықша ескертуінің өзіндік себептері бар. Бұл тұжырымынан ақынның «өзін танымақтығы» жөніндегі ілімнің тарихымен толық таныстығы анық байқалып, өз тарапынан ойларын кең түрде тыңдаушыларына молынан жеткізе алмаған өкініші де сезіледі. Жан қуаты жөнінде Фараби қолданған филос. терминдер Абайдың өлеңдері мен жетінші, Он жетінші, Жиырма жетінші, Отыз сегізінші, Қырық үшінші қарасөздеріңде сол түпнұсқадағы қапыңа немесе қазақы ұғымға сай балама сөздермен беріледі. Ақынның Он төртінші, Он жетінші қарасөзі мен «Әуелде бір суық мұз ақыл зерек...», «Көзінен басқа ойы жоқ...», «Малға достың мұңы жоқ малдан басқа...», «Алла деген сөз жеңіл...», «Жүрек - теңіз, қызықтың бәрі асыл тас... «өлеңдерінде арнайы сөз болып, талқыланатын ақыл, қайрат, жүрек жайлы филос. мағынадағы ойларының бастау алар көзі Фараби еңбектеріңде жатыр.

Фараби «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат» атты еңбегінде адамның өзін танымақтығы жөнінде айтылатын ойларын«өсімдік жаны», «хайуан жаны», «адам жаны» деп жүйелейді. Адам жанына (интеллект), оның ішкі және сыртқы сезім мүшелеріне (хауас) талдау бергенде жүрекке үнемі шешуші мән беріп, ерекше даралай көрсетіп отырады. Жалпы жан қуаты жөніндегі танымға булай қарау мешаиын (перепатетиктер) мектебіндегілерге тән құбылыс. Бұл жөнінде Фараби мен Абайдың ой қорытулары сабақтас, өзара іліктес келеді. Фараби «Жүрек - басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ, мұның үстемдігі бірінші емес» (әл - Фараби. Философиялық трактаттар. -А. , 1973, 289-6.), - деп, жүрекке шешуші мән бере қараса, Абай да: «Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ менің ісім депті. Бірақ, сонда билеуші жүрек болса жарайды» деген тұжырымға келеді. Бұдан екі улы ойшылдың да жүрек жөніндегі танымдарының негізі бір екені, тек баяндау түрі басқаша берілгені көрінеді. Ақын Фараби ұйғарысындай жүрекке шешуші мән-мағына берумен қатар, оны ізгілік, рақым, шапағат атаулының шығар көзі, тұрар мекені деп біледі. Ойшыл-ақын көп көңіл бөлген мораль философиясы да осы танымға негізделген. Абай туындыларының өн бойына таралып отыратын адамгершілік, имандылық ойларының бәрі де осы көзқараспен ұштасады. Ақынның «хауас», «үш құю» (имани гүл), «жә уан мәрелік», «әділет», «шапағат» жайлы ой толғаныстарының желісі де осы таным шеңберіндегі ұғымдар. Бұлар Ф-дің жоғарыда аталған еңбегіндегі адамның жеке басының ең кемелденген (камили инсани) үлгі-өнегесі жайлы арналы танымының негізіне саяды. Осы Фараби дәстүрінің жалғасы Абайдың«толық адам»жөніндегі ой-пікірінен айқын сезіледі. Абайда жиі сөз болатын «толық адам», «жарым адам», «адам болу», «инсаниаттың кәмаләттығы», «бенделіктің кәмаләттығы», «толық инсаниат», «адамшылық», «адамның адамдығы», «адам болу» т. б. атаулық мәні бар ұғымдар, сөздер тобы, ол жайлы пікірлердің шығар көзі Фараби еңбектеріндегі ой желісінен туындайды. Фараби «Табиғат ғылымдарының негіздері» (космогония) жайлы еңбегінде жалпы хакасқа, әсіресе, оның хауаси хамса заһири деп аталатын сыртқы сезім мүшелеріне ерекше назар аударған. Фарабидің қоршаған орта болмысының сырын тануда басты орын алатын сезім мүшелері - хауаси хамса жайлы филос. ұғымдары Абайдың Жиырма жетінші, Отыз сегізінші қарасөзі мен «Алла деген сез жеңіл» өлеңінде сол түпнұсқадағы қалпында берілген. Ақынның «Жансыз жаратқандарынан пайда алатын жан иесі хайуандарды жаратып, жанды хайуандардан пайдаланатын ақылды инсанды (адамды) жаратыпты» деген тұжырымы дүниенің жаралуы жайлы Фарабидің тәңірі әуелі жансыз дүниені, есімдіктерді, жан-жануарларды, содан соң ақыл иесі адамдарды жаратқан дейтін сатылы танымынан туындайды. Бұл таным Фараби көзқарасының әлсіз жері болса, Абай танымының да осал жағы болып табылады. Ойшыл ақын өз шығармаларында Фараби дәстүрімен хауаси хамса заһириге ерекше мән береді. Ақыл, сана дегеніміз бізді қоршаған өмір шындығының сыртқы бес сезім арқылы, яғни, танымның жибили қуаты мен адамның санасында сәулеленуінен пайда болатын рухани құбылыс деп таниды. Абайдың ақыл мен сананың пайда болуы туралы дүниетанымының негізі Фарабидің «Ақыл дегеніміз тәжірибеден басқа ешнәрсе де емес» (әл-Фараби. Философиялық трактаттар, 295-6.) деген ой желісімен өзектес келеді. Фараби жан қуатын қозғалт тыратын қуат және танып білетін қуат деп екіге бөліп, адам бойындағы танып білетін қуатты ішкі және сыртқы жан қуаты ретінде қарастырады. Фарабидің бұл танымы Абайдың шығармашылығында сол тұрғыдан психол. ұғымдардың баламасы ретінде сөз етіледі. Ақынның қарасөздерінде адамның сыртқы бес мүшесі мен ішкі сезім мүшелері бірлікте алынып, хауас ретінде түсіндіріледі. Абайдың хауас үғымы-көбінесе, бейнелеу қағидасымен (ахси жиһан) ұштасатындықтан, Қырық үшінші сөзінде адам бойындағы жан қуаты жөніндегі Фараби танымдарымен іштей сабақтасып жатады. Ақынның «адамды танымақтық» деп өз алдына сараланатын ұғымдары Фарабидің жан туралы ойларымен өзектес келеді. Фарабидің адамның дүниені танып білу қуатына (әл-қуат алмутехаййла) ерекше мән бере қараған, негізгі ой желілері Абайда арнайы сөз болатын хауас, хауаси хамса заһири, хауас сәлем ұғымдарынан көрініс тапқан. Фараби жан қуаты жөнінде өзіндік соны ойлар желісін таратқанда, оларды өсімдік жаны, хайуан жаны, адам жаны деп үшке жіктеп, таным процесін адам жанына тән тума қасиет ретінде қарастырады. Осындай тұжырымдар Абайдың Жетінші, Он тоғызыншы, Жиырма жетінші, Отыз сегізінші, Қырық үшінші сөздерінде ұшырасады. Жетінші сөзінде «жанның тамағы» жайында тоқтала келіп, Абай: «... өрістетіп, өрісімізді ұзартып құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді», - деп, оны жан құмары арқылы дамитын сезім тұрғысында түсіндіреді. Жиырма жетінші сөзінде хайуан мен адам арасындағы ерекшелікті олардың дүние тану үрдісіне қарай жіктеп, «... Һәмма мақлұққа да қара, өзіңе де қара, жаңды бәрімізде де беріпті. Жанның жарығын бәрімізге де бірдей ұғарлық қылып беріп пе? Адам алдын, артын, Һәм осы күнін - үшеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын, осы күнін де бұлдыр біледі, алдыңғы жағын тексермекке тіпті жоқ» деп тану қабілетінің адамда зор сапалық ерекшелікте болатынын атап өтеді. Ақын Фарабидің түсіндіргеніңдей жан құмары, жан қуаты деген қасиеттер тек адамға ғана тән нәрселер деп таныған.

Фараби заманында мұсылман қауымының ой санасында бүкіл болмысты, ондағы сан түрлі құбылыстың бәрін мүтекәллимиңдік негізде түсіндіретін жаңа бағыт қалыптасты. Мүтәкәллиминдердің танымындағы түбірлі қателігін аяусыз сынаған Фарабидің сыншыл ойын Абай панисламизм идеясы қанат жайған тұста одан әрі дамыта түсті. Ақынның Фараби сынаған мүтәкәллиминді: «Ақыл мен хауас барлығын, Білмей дүр жүрек, сезе дүр, Мүтәкәллимин, мантикин, Бекер босқа езе дүр..,» - деп, түбегейлі әшкерелеп терістеуінде терең таным сыры жатыр. Абай арнайы көтеріп отырған хауас жайындағы ұғымы ақын шығармаларында «хауаси хамса заһири», «хауас сәлем», «хауас»деген үш түрлі мағына даушы растады. «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіңде мүтәкәллиминдер мен логиктердің хауасты түсіндірудегі пайымдауларын әшкерелей терістеуі ақынның әлеум. ортасындағы батып сыншылдық бағьггты танытты. Абайдың дүниетанымындағы ерекше назар аударар нәрсе ақынның Фараби түзген ғылымды классификациялау принципі мен таныс болуы. Ақынның Фараби жасаған ғылымды жүйелеудегі принципімен таныстығы жеңілде нақтылы дерек жоқ. Дегенмен де, Абай шығармаларында ғылымды жүйелеу жөніндегі пікірін белгілі бір дәрежеде нақтылы деректермен білдіреді. Мәселен, Қырық бірінші сөзінде. «... дүниеде есепсіз ғылымның жолдары, бар, сол әрбір жолда бір медресе бар...», - деп, ғылым салаларының молдығын, нақтылы атауларын жеке-жеке атап өтеді. Ақынның Отыз сегізінші сөзінде ғылым салаларын біршама жүйелеу принципі ұшырасады. Ғалым, хакімдер туралы пікір қозғағанда:«... адам баласының ақыл-пікірін ұстартып, хақ бірлән батылдықты айырмақты үйреткендігі...» - деп, қоғамдық ғылымдарды өз алдына дербес топтастырады. Абай Отыз сегізінші сөзіндегі «адамның білімі», «алланың ғылымы», «өзіндік ғылым», «дүниенің ғылымы», «заһири ғылым», «дүниені танымақтық» тәрізді ғылым салаларын Фарабидің филос. тұжырымдарында қолданылатын атау сөздермен не қазақы ұғымға сай балама түрдегі атаумен қарастырады.

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

к і т а п х а н а

"ӘБУ НАСЫР ӘЛ-ФАРАБИ - ӘЛЕМНІҢ ЕКІНШІ ҰСТАЗЫ"

Библиографиялық көрсеткіш.

Шымкент 2023жыл

УДК 01

ББК 91.9-83

Б 12

Жауапты библиограф: Тукенова Р.С.

"Әбу Насыр Әл-Фараби - әлемнің екінші ұстазы": библиографиялық көрсеткіш. Библиографический указатель/ Құрастырушы Р.С.Тукенова. –Шымкент, ОҚМПУ кітапханасы, 2023. -60 бет.

Бұл библиографиялық көрсеткіште Ұлы ойшыл, ортағасырлық шығыс философиясының ең ірі өкілдерінің бірі, энциклопедист ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің шығармалары мен фарабитанушы ғалымдар еңбектерінің библиографиялық сипаттамасы аннотацияменмен берілген.

Ұлы ойшылға арналған көрме, мұражай және кітапханасына виртуальді саяхат жасауға және шығармаларының электронды нұсқасын оқу үшін арнайы сайтқа сілтеме көрсетілген.

Библиографиялық көрсеткіш көпшілік оқырмандарға, білімгерлерге, ізденімпаздарға арналған.

@roza-2365@ mail.ru

ӘБУ НАСЫР ӘЛ-ФАРАБИ ӨМІРБАЯНЫ

Шығыстың ғұлама ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби 870 жылы бүгінде Отырар аталатын, Арыс өзенінің Сырға барып құятын сағасындағы Фараб қаласында дүниеге келді (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысындағы Отырар қаласының маңайындағы ортағасырлық қала). Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Иби Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан Әл-Фараби. Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты жөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбу Насыр әл-Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбу Насыр атанған. Сол тұста өмір сүргендердің қалдырған жазбаларына қарағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған.

Әбу Насыр бала күнінен ғылымға үйір болып өсті, оның бақытына қарай сол заманда Отырарда аса бай кітапхана бар еді. Әл-Фараби парсы, грек тілдерін үйренеді, осы тілде ғылыми трактаттар оқиды. Фараб пен Бұқарада бастапқы білім алған соң әл-Фараби өз білімін жетілдіру мақсатында Бағдатқа аттанады. Фарабидің дүниетанымының қалыптасуына Мерв мектебінің ғылыми дәстүрлері мен философиялық бағдарлары өз әсерін қалдырды. Бағдадта әл-Фараби ғылым мен әртүрлі пәндерді оқиды. Білімге деген құштарлығының арқасында әл-Фараби сол уақыттағы ғылым мен білімнің ордасы саналған Дамаск, Халеб, Каир, Шаш, Самарқан, Бұхара, Мерв, Нишапур, Рей, Хамадан қалаларында да болып, білімін үнемі жетілдірумен болды. Сол қалаларда оқыды, еңбек етті. Шығыстың осы шаһарларында ол өз дәуірінің ең көрнекті ғалымдарымен, көркем сөз деректерімен танысады. Олардан тәлім-тәрбие алды.

Әл-Фараби – көрнекті ойшыл, өзінің замандастарының арасындағы ең ірі ғалым, философ және шығыс аристотелизмінің ең ірі өкілі. Өзінің білімділігі мен сауаттылығының арқасында "Екінші Ұстаз" атауына ие болды. Әл-Фарабидің шығармашылық мұрасы орасан зор (150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттар), ал оның айналысқан ғылыми салалары ол – философия мен логика, саясат пен этика, музыка мен астрономия. Ғылыми еңбектерінің ең әйгілісі "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат" деп аталады. Оның атақты “Музыка туралы үлкен трактат” деген шығармасы әлемнің көптеген тілдеріне аударылған.

Әл-Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің "Категориялар", "Метафизика", "Герменевтика", "Риторика", "Поэтика", бірінші және екінші "Аналитика", "Топикасы" және т.б көптеген еңбектеріне түсініктемелер жазды.

Әбу Насырдың Платон және Аристотель философиясындағы идеяларға арналған кітабы оның философия саласындағы аса көрнекті ғалым екенін әрі философия пәнін терең меңгергенін дәлелдейді. Фараби Аристотельдің әлеуметтік-қоғамдық идеяларын дамыта отырып, өз тарапынан да “Кемеңгерлік меруерті”, “Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы”, “Мәселелердің түп мазмұны”, “Ғалымдардың шығуы”, “Бақытқа жету”, “Азаматтық саясат”, “Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері” сияқты көптеген сындарлы философиялық еңбектер жазған. Фараби бұл еңбектерде дүние, қоғам, мемлекет, адамдардың қатынастары туралы заманнан озық тұрған пікірлер, пайымдаулар айтады.

Әл-Фарабидің еңбектері күні бүгінге дейін өз мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Әл-Фарабидің мемлекет, ел басқару жөніндегі тұжырымдары, әлеуметтік-этикалық саяси көзқарастары бүгінгі қоғам үшін де айрықша маңызды. Оның еңбектері еуропалық Ренессанстың өрлеуіне үлкен ықпал етті. Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін табыстыруда зор рөл атқарды.

Ұлы ойшыл, ортағасырлық шығыс философиясының ең ірі өкілдерінің бірі, энциклопедист ғалым әл-Фарабиге арналған көрмеге саяхат https://elibrary.kaznu.kz/kk/node/5

Әл-Фараби мұражайы мен Әл-Фараби атындағы кітапханаға виртуалды саяхат жасап шығармаларының электронды нұсқасын https://anyflip.com/ujrjp/vjos/basic сайттан оқи аласыздар.

Әл-Фарабидің ғылыми мұрасы.Әдебиеттер тізімі:

	Райнов, Т. И. Өзбекстанның ұлы ғалымдары (IX-XI ғғ.) : очерк / Т. И. Райнов; КСРО ҒА, Тіл, әдебиет және тарих ин-ты. — Ташкент : УзФАН, 1943. — 65, [2] б. Өзбекстан мәдениетінің тарихына қатысты ұсынылған эссе Өзбекстандағы ғылымның классикалық даму кезеңінің тарихындағы аз зерттелген мәселелердің біріне арналған.
	Григорян, Сергей Николаевич. Орта Азия мен Иран философиясының тарихынан (VII-XII ғғ.) : Фараби, Ғазали және Маймонидтің таңдаулы философиялық шығармаларымен бірге / С. Н. Григорян; КСРО ҒА, Философия ин-ты. — М. : КСРО ҒА, 1960. — 328, [3] б. Монография қазіргі Шығыс философтарының ең көрнекті өкілдерінің философиялық көзқарастарына арналған. Әл-Фараби ғылымның қайнар бастауы ретінде Ибн Синаға, Ибн Туфейлге, Ибн-Рушдке, сондай-ақ Батыс Еуропаның философиясы мен ғылымына ықпал етті.
	IX-XIV ғасырлардағы Таяу және Орта Шығыс елдері ойшылдарының таңдаулы шығармалары : монография / құраст.: С. Н. Григорян, А. В. Сағадеев; ред., кіріс. мақ. С. Н. Григорян. — М. : Социально-экономической литературы, 1961. — 627, [3] б. Бұл басылым оқырмандарды Таяу және Орта Шығыс елдерінің ортағасырлық философиясының ірі өкілдерінің жұмыстарымен таныстыруға бағытталған. Оны дайындау кезінде аталған ойшылдардың бірқатар еңбектері орыс аудармасында жарияланғаны ескерілді, сондықтан жинаққа негізінен Орта Азия, Иран және араб ойшылдарының шығармалары енгізілді, олар осы уақытқа дейін орыс тіліне аударылып жарық көрмеген.
	Джахид, Али Мухамед Реза. Әбу Насыр әл-Фараби мемлекет туралы : моногр. / А. М. Джахид; жауап. ред. А. М. Богоутдинов; Тәжік ССР ҒА, Философия бөлімі. — Душанбе : ДОНИШ, 1966. — 116, [3] б. Бұл кітаптың негізгі міндеті – Фарабидің қоғамдық-саяси көзқарастарын және ең алдымен оның мемлекет туралы ілімдерін талдау; ал бұл жайлы ойшылдың философиялық көзқарастарын, әсіресе Фарабидің саяси ілімін түсінудің кілті деп саналатын этикалық көзқарастарын қысқаша баяндаусыз мүмкін емес.
	Машанов, Ақжан Жақсыбекұлы. Әл-Фараби : 870-1970 : тарихи-деректі кітап / А. Ж. Машанов ; сый Дулатовадан, Т. Сайрамбаевтан. — Алматы : Жазушы, 1970. — 244, [1] б. Заманында бүкіл шығысқа әйгілі болған ұлы оқымысты Әл-Фарабидің туғанына 1100 жыл толуына орай шыққан бұл кітапта әл-Фарабидің өмірі, өскен ортасы, көне замандағы шығыс ғылым-мәдениетінің тұңғыш өркен жаю кезеңі кеңінен баяндалады.
	Көбесов, Ауданбек. Әл-Фараби : монография / А. Көбесов; сый Қожакеевтен, Х. Ж. Сүйіншәлиевтен. – Алматы : Қазақстан, 1971. – 171, [1] б. Бұл кітапта орта ғасырлар заманындағы ғұлама оқымысты, ұлы энциклопедист ғалым, Шығыс Аристотелі атанған Әбу-Насыр әл-Фарабидің ғылыми бай мұрасы әңгіме болады. Мұнда Фарабидің ғылыми, мәдени мұралары тарихта одан бұрын-соңды өткен, оған ұстаз немесе шәкірт саналатын Пифагор, Аристотель, Евклид, Птолемей, әл-Кинди, Омар Хайям, Ұлықбек, Леонардо да Винчи, Роджер Бэкон, т.б. ғұламалардың еңбектерімен байланыстыра баяндалады.
	Аль-Фараби. -Алма-Ата: Наука, 1972.- 316 с. Аль-Фараби (870-950 гг.) - один из величайших мыслителей и энциклопедистов раннего средневековья. Он оставил богатейшее научное наследие, которое оказало огромное влияние на развитие науки как на Востоке, так и на Западе. Однако не все работы аль-Фараби, особенно математические, изучены. В книгу входят все известные нам труды математического содержания, которые раскрывают творчество аль-Фараби, дают возможность читателю составить полное представление о нем как о крупном математике своей эпохи. Издание приурочено ко 1100-летию со дня рождения великого арабского философа.
	Қасымжанов, А. Х. Әл-Фараби : кітапша / А. Х. Қасымжанов. — Алма-Ата: Б.и., 1974. — 35, [1] б. Бұл кітапша әл-Фарабидің әлемдік ғылым мен мәдениеттің дамуында көрнекті рөл атқарған ғалым және ойшыл ретіндегі келбетін сипаттауға тырысады. Автор орта ғасыр ойшылының жеке басын ашуды, оның философиялық-эстетикалық идеялары мен Орталық Азия мен Қазақстанның қоғамдық ойларын зерттеу үшін үлкен маңызы бар мәселелерді жарыққа шығаруды мақсат етеді.
	Ұстаздың оралуы : Фарабидің өмірі мен шығармашылығы туралы / құраст.: М. М. Әуезов, Б. К. Тайжанов. — Алма-Ата : Жазушы, 1975. — 196, [4] б. Бұл кітап энциклопедиялық ғалым, Шығыстың ұлы ойшылы Әбу-Насыр әл-Фарабидің өмірі мен қызметі туралы. Кітапқа Фараби туралы кеңестік және шетелдік ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің бұрын белгісіз болып келген зерттеулері мен ойлары енгізілген. Алғаш рет орыс тілінде Б.Қ. Тайжанов аудармасында «Дін туралы» трактаты жарияланып отыр.
	Гафуров, Бободжан Гафурович. Әл-Фараби : мәдениет тарихында / Б. Г. Гафуров, А. Х. Қасымжанов; КСРО ҒА, Шығыстану ин-ты. — М. : Наука, 1975. — 179, [4] б. Кітап ортағасырлық Шығыстың ұлы ойшылдарының бірі әл-Фарабидің мәдениет тарихындағы рөліне арналған. Авторлар ғалымның шығармашылық мұрасын философия мәселелерінде, оның таным теориясын, логикасын, ғылымдардың классификациясын, оның ішінде музыкатану мен математиканы дамыту бағытындағы еңбектеріне баса назар аудара отырып, алуан түрлілігінде талдайды.
	Қасымжанов, Ағын Хайруллович. Шығыстың ұлы ойшылы : халықтық мәдениет университеттері үшін / А. Х. Касымжанов, Р. К. Луканин, Е. Д. Харенко. – Алма-Ата : Казахстан, 1975. – 55, [2] б. Әбу Насыр ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлаг әл-Фараби – Шығыстың ұлы ойшылы өмір сүрген кезден бізді мың жылдан астам уақыт бөледі. Шығыс Аристотелінің еңбектері әлемнің көптеген ғылыми орталықтарында сақталған және зерттелген, өйткені олар өз құндылықтарын мәңгі жоғалтпайды. Ұсынылған кітапша әл-Фараби және оның орта ғасырлардағы философиялық ойға қосқан үлесі туралы баяндайды.
	Сатыбекова, Сәуле Қайдарқызы. Әл-Фарабидің гуманизмі : монография / С. К. Сатыбекова; сый.: Д. И. Дулатовадан, Н. Х. Сүйіншалиева, П. М. Оразаева; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1975. — 141, [3] б. арқынды әлеуметтік процестер мен өткір идеологиялық күрестің қазіргі дәуірінде гуманизм мәселесі өте өзекті. Сондықтан әлемдік гуманистік ойдың дамуының тұтас бейнесін қайта құру философияның маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Кітапта әл-Фарабидің гуманистік көзқарастары зерттелген.
	Казибердов, А. Л. Әбу Насыр әл-Фарабидің ӨзССР ҒА Шығыстану институтының қолжазбаларындағы еңбектері : әл-Фарабидің «Ат-та ‘ликат» трактатының орыс тіліндегі аудармасымен (түсініктемелер) / А. Л. Казибердов; Өзбек ССР ҒА, Әбу Райхан Беруни ат. шығыстану ин-ты, И. М. Муминов ат. Философия және құқық ин-ты. — Ташкент : ФАН, 1975. — 98, [15] б. Бұл басылым әл-Фарабидің мерейтойына орай дайындалды. Ол ӨзССР Ғылым Академиясының Шығыстану институтының қолжазба қоймасында сақталған әл-Фараби қолжазбасының толық ғылыми сипаттамасынан, аз зерттелген ғылыми аудармасынан, ғалымның метафизика, физика, логика және орта ғасырлардағы философия мен жаратылыстанудың басқа салаларына арналған трактатынан тұрады.
	Иванов, Анзор Самсонович. Танымдық қабілеттер жайлы әл-Фараби ілімі : монография / А. С. Иванов, сый О. Т. Тәттібековадан; КазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. – Алма-Ата : Наука, 1977. – 214, [2] б. Бұл жұмыс әл-Фараби адам білімінің табиғатын түсіну тұрғысынан ұсынған адамның танымдық қабілеттері проблемасын ұғыну мен ашудың негізгі тармақтарын, әдістері мен жолдарын қарастыруға тырысады.
	Әлімжанов, Әнуар Тұрлыбекович. Ұстаздың оралуы немесе Әбу Насыр Мұхаммед Ибн-Тархан Ибн-Узлаг әл-Фараби ат-Туркидің саяхаттары туралы повесть : монография / А. Т. Әлімжанов. — М. : Сов. писатель, 1979. — 240 б. Бұл жұмыс ортағасырлық шығыс перипатетизмінің көрнекті өкілі әл-Фарабидің онтологиялық, логикалық, әлеуметтік-этикалық, эстетикалық көзқарастарын зерттеуге арналған жұмыстар циклының жалғасы болып табылады. Ол әл-Фарабидің теориялық мұрасының іргелі мәселелерін жалпылама тарихи-философиялық зерттеу сипатына ие.
	Дербісәлиев, Әбсаттар. Әл-Фарабидің эстетикасы : оқу құралы / Ә. Дербісәлиев, Қаз. ССР жоғары және орта арнаулы білім м-гі, С. М. Киров атын. ҚазМУ. – Алматы : КазМУ баспасы, 1980. – 69, [1] б. «Әл-Фарабидің эстетикасы» атты зерттеудің беташары іспетті қолдарыңыздағы кітапша әлемге әйгілі энциклопедист ұлы ғұламаның өмірі мен творчествосы, араб шежірелерінің Отырар перзенті жайлы жазып қалдырған естеліктері, Шығыс Аристотелінің поэзия жайлы айтқан тұжырымдары сияқты тақырыптарды сөз етеді.
	Қасымжанов, Ағын Хайруллович. Әбу-Насыр әл-Фараби : монография / А. Х. Қасымжанов. — М. : Мысль, 1982. — 197, [3] б. Бұл кітап Әбу-Насыр әл-Фарабидің философиялық көзқарастарының марксистік-лениндік ұстанымдарынан тұсаукесерге, олардың бастауларын, мазмұнын, мәнін, ішкі байланысын және философиялық ойдың кейінгі дамуына әсерін анықтауға арналған. Бұл – әл-Фараби туралы орыс тіліндегі оқырмандардың кең ауқымына арналған алғашқы кітап.
	Әл-Фарабидің логикалық ілімі туралы : монография / М. С. Бурабаев, А. С. Иванов, Е. Д. Харенко; сый В. В. Комаровадан; АН КазССР, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1982. — 197, [2] б. Монографияда алғаш рет әл-Фарабидің логикалық ілімі жан-жақты зерттеледі, оның психикалық процестердің абстрактілі ойлаумен, логиканың философиямен, тіл туралы ғылыммен және т.б. қарым-қатынасын түсінуі ашылады, әл-Фарабидің силлогиялық пайымдаудың тәсілдері мен әдістері (аподиктикалық, диалектикалық, софистік, риторикалық, поэтикалық) туралы тұжырымдамасы талданады.
	Әл-Фарабидің әлеуметтік, этикалық және эстетикалық көзқарастары : монография / М. С. Бурабаев, Г. К. Құрманғалиева, А. В. Сағадеев; жауапты ред. Ж. М. Әбділдин; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1984. — 173, [3] б. Кітапта әл-Фарабидің әлеуметтік философиясы, оның этикалық және эстетикалық көзқарастары талданады. Авторлар ғылыми айналымға жаңа дереккөздерді енгізеді, әл-Фарабидің көзқарастарын Платон, Аристотель және өткеннің басқа ойшылдарының көзқарастарымен салыстырады.
	Казибердов, Анатолий Леонтьевич. Әбу Насыр әл-Фараби : зерттеулер мен аудармалар / А. Л. Казибердов, С. А. Муталибов; Өзбек ССР ҒА, Әбу Райхан Беруни ат. шығыстану ин-ты, И. М. Муминов ат. Философия және құқық ин-ты. – Ташкент : Фан, 1986. – 200 б. Монографияда ғалымның қазіргі философияның маңызды мәселелерінің бірі – әлемнің материалдық бірлігі, онтологиялық мәртебесі және адамның ғаламдық жүйедегі орны туралы шешімге қосқан үлесі көрсетілген. Әл-Фарабидің логикалық ілімінің негізгі ұғымдары мен ережелеріне жүйелі талдау жасалды.
	Жәнібеков, Елкелді Әл-Фарабидің физикалық көзқарасы [Текст]: монография / Е. Елкелді. Жәнібеков. — Алматы:1993 — 111 б. Бұл кітапта Шығыстың атақты ғұламасы, ұлы энциклопедист ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің физикалық мазмұнда жазылған еңбектері өткен заман ғұламаларының осы тақырыптағы шығармаларын байланыстыра сөз болады.
	Машанов, Ақжан Жақсыбекұлы. Әл-Фараби және Абай : монография / А. Ж. Машанов ; жалпы ред. басқ. Ш. Әбдіраманов; сый Ө. Қ. Шеденовтан. — Алматы : Қазақстан, 1994. — 190, [2] б. Автор Абайдың ғылыми мирастарын әл-Фараби ілімніне байланыстырып қарастырады. Әл-Фараби мен Абай даналықтары арасын жалғастыратын дәйектер тауып, ғылыми тұрғыдан ашып көрсетеді: әдебиет, музыка, табиғаттану, есеп, алхимия, астрономия, космология, логика, философия, дін, инабаттылық мәселесіндегі сабақтастықтар сөз болады.
	Қасымжанов, А. Х. Әбу-Насыр әл-Фараби : монография / А. Х. Қасымжанов. – Алматы: Мысль[б. и.], 1997. – 127, [1] б. Бұл кітап Әбу-Насыр әл-Фарабидің философиялық көзқарастарын баяндауға, олардың бастауларын, мазмұнын, мәнін, ішкі байланысын және философиялық ойдың кейінгі дамуына әсерін анықтауға арналған. Бұл – әл-Фараби туралы орыс тіліндегі оқырмандардың кең ауқымына арналған алғашқы кітап.
	Көбесов, Ауданбек Кубесович. Әл-Фарабидің жаратылыстану-математикалық мұрасы : монография / А. К. Көбесов; сый К. Н. Нарибаевтікі; Әл-Фараби ат. ҚазМҰУ, «Әл-Фараби» ғылыми-зерттеу орталығы. — Алматы : Қазақ ун-ті, 1997. — 24 б. Әл-Фарабидің жаратылыстану-математикалық мұрасы: арнайы курс бойынша оқу құралы. Әл-Фарабидің жаратылыстану-ғылыми еңбектерін оқитын Жаратылыстану және философия факультеттерінің студенттеріне арналған әдістемелік қосымшалары бар қысқаша оқу құралы.
	Қасымжанова, Анель Ағыновна. Әбу Насыр әл-Фараби мұрасындағы саяси ғылымның негіздемесі : (870-950) / А. А. Қасымжанова; сый Қасымжановадан, Ф. Б. Баимбетова. – Алматы: ТОО «Компания РS», 1998. – 233 б. Кітап Ислам өркениеті контекстіндегі Әбу-Насыр әл-Фарабидің саяси философиясын талдауға арналған. Автор әл-Фараби мұрасы мұсылман философиясының іргелі негіздерін нығайтуға, атап айтқанда, жалпыадамзаттық білім мен мәдениеттің сабақтастығы идеясынан, сондай-ақ әлемдік философияның дамуына айтарлықтай әсер еткен Шығыс және Батыс дәстүрлерін синкреттік қабылдаудан тұрады деп тұжырымдайды.
	Әлімжанов, Әнуар Тұрлыбекович. Ұстаздың оралуы немесе Әбу Насыр Мұхаммед Ибн-Тархан Ибн-Узлаг әл-Фараби ат-Туркидің саяхаттары туралы повесть : монография / Ә. Т. Әлімжанов. — Алматы : Санат, 1998. — 190, [2] б. Белгілі қазақ жазушысы Әнуар Әлімжановтың «Ұстаздың оралуы» романы орта ғасыр дәуірін сипаттайды. Әрекет орны – Орта Азия және Таяу Шығыс қалалары. Мұнда басты кейіпкер Әбу Насыр әл-Фараби өзінің трактаттары мен утопияларын дүниеге әкелді, терең ақылы мен ауқымды білімінің арқасында екінші ұстаз (Аристотельден кейін) деген лақап атқа ие болды.
	Киришбаев, Ахметбек. Әл-Фараби : монография / А. Киришбаев. – Урумчи : Синьцзян. нар. изд-во, 2000. – 175 б. (төте жазумен жазылған). Аристотельден кейінгі грек комментаторларының дәстүріне сүйене отырып, ол Аристотель мен Платонның өзекті мәселелерде бір-бірімен ынтымақтастығына сенді және ойларының тоғыспаған тұстарын келістіруге тырысты. Разидің эмпиризмінен айырмашылығы – әл-Фараби дедуктивті әдісті ұстанды. Ол – әлем мәңгілік емес, бірақ жаратылған деп пайымдаған.
	Әлімжанов, Әнуар Тұрлыбекович. Ұстаздың оралуы немесе Әбу Насыр Мұхаммед Ибн-Тархан Ибн-Узлаг әл-Фараби ат-Туркидің саяхаттары туралы повесть : монография / Ә. Т. Әлімжанов. — Алматы : Санат, 2001. — 190, [2] б. Белгілі қазақ жазушысы Әнуар Әлімжановтың «Ұстаздың оралуы» романы орта ғасыр дәуірін сипаттайды. Әрекет орны – Орта Азия және Таяу Шығыс қалалары. Мұнда басты кейіпкер Әбу Насыр әл-Фараби өзінің трактаттары мен утопияларын дүниеге әкелді, терең ақылы мен ауқымды білімінің арқасында екінші ұстаз (Аристотельден кейін) деген лақап атқа ие болды.
	Әл-Фарабидің рухани мұрасы : тарих және қазіргі заман / М. С. Бурабаев [т.б.]; сый Н. А. Аитовтан. – Алматы : КазгосИНТИ, 2001. – 217, [2] б. Монография Шығыс перипатетизмі мен ежелгі дәуірдің философиялық тұжырымдамасын қалыптастыру және дамыту жүйесіндегі әл-Фараби философиясын араб тілінде сөйлейтін орта ғасырлардағы әртүрлі дүниетанымдық қатынастар кешенінде қарастыруға арналған. Сондай-ақ Қазақстанда фарабитануды дамыту нәтижелерін талдау және оны жалпылау жүзеге асырылады.
	Әл-Фараби мұрасы және әлемдік мәдениет (2000; Алматы) «Әл-Фараби мұрасы және әлемдік мәдениет» Халықаралық конгресінің материалдары, 28-29 қыркүйек, 2000 ж. : жинақ / Әл-Фараби мұрасы және әлемдік мәдениет (2000; Алматы), ҚР БҒМ, Философия және саясаттану ин-ты; бас ред. А. Н. Нысанбаев. — Алматы : ҚР БҒМ Философия және саясаттану ғылымдары ин-ты, 2001. — 475, [1] б. Жинақта әл-Фарабидің логикалық және метафизикалық негіздерден бастап, оның әлеуметтік және саяси идеяларына дейінгі энциклопедиялық мұрасы қамтылған. Ойшылдың шығармашылық мұрасы ислам өркениеттері тұрғысынан, оның философиясын қазіргі мәдениет дискурсы мен Батыс пен Шығыстың сындарлы диалогы аясында зерттеу тұрғысынан қайта түсіндірілді.
	Қасымжанова, А. А. Әл-Фараби және араб-мұсылман мәдениеті : оқу құралы / А. А. Қасымжанова. — Алматы : Домино, 2001. — 156, [1] б. Бұл оқу құралы әл-Фарабидің философиялық және ғылыми мұрасын, оның араб-мұсылман мәдениеті үшін маңыздылығын қарастырады. БІРІНШІ БӨЛІМ ислам өркениетінің қалыптасуы мен даму проблемаларына және ондағы әл-Фарабидің орнына, ЕКІНШІСІ көрнекті ойшылдың философиялық шығармашылығының ерекшелігіне қатысты. Бұл – әл-Фарабиге арналған арнайы дәріс курсын оқу үдерісіне енгізуді өз міндетіне қойған алғашқы басылым.
	Даукеева, Саида Диасовна. Әбу Насыр Мұхаммед әл-Фарабидің музыка философиясы : монография / С. Д. Даукеева. — Алматы : Сорос-Қазақстан қоры, 2002. — 351, [1] б. Монография ортағасырлық мұсылман философы-энциклопедист Әбу Насыр Әл-Фарабидің «Үлкен Музыка кітабы» атты музыка туралы негізгі еңбегіне арналған. Трактатта ұсынылған музыкалық-теориялық ілімді автор алғаш рет әл-Фарабидің ғылыми шығармашылығымен және ортағасырлық мұсылмандық мәдениеттің рухани-интеллектуалдық мәселелерімен байланыста тұтас философиялық тұжырымдама ретінде қарастырады.
	Көбесов, Ауданбек. Әбу Насыр әл-Фараби : монография / А. Көбесов; әл-Фараби атын. ҚазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2004. — 174, [2] б. Кітапта автор ғұлама ойшылдың дүниетанымдық көзқарасы, оның әдепнамалық (этика), тәлімнамалық (эстетика) қағидаларына, мемлекеттік басқарудың әдіс-тәсілдері жөніндегі топшылауларына, білім мен ілімнің қоғамда алатын орны туралы айтқан тұжырымдарына талдау жасайды.
	Көбесов, Ауданбек. Әл-Фараби мен Абайды қатар оқығанда : зерттеу еңбек / А. Көбесов; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2006. — 54, [2] б. Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Ауданбек Көбесовтің бұл еңбегінде Шығыс ғұламалары мен Абай мұралары арасында ортақ сарындар, олардың сыры мен сипаты қарастырылған. Әл-Фараби мен Абай еңбектеріндегі тектес құбылыстар, жалғастық заңдылықтары пайымдалған.
	Көбесов, А. К. Әл-Фарабидің педагогикалық мұрасы : монография / А. К. Көбесов. – Алма-Ата : Мектеп. – 151, [1] б. Кітапта алғаш рет автордың көпжылдық зерттеулері негізінде ұлы ғалым-ойшыл және энциклопедист Әбу Насыр әл-Фарабидің педагогикалық мұрасын жалпылауға әрекет жасалды. Оның ағартушылық қызметінің гуманистік аспектісіне, қазіргі педагогикадағы шығармашылығының дамуына басты назар аударылады.
	Көбесов, А. К. Әл-Фарабидің математикалық мұрасы : монография / А. К. Көбесов. — Алма-Ата : Наука. — 246, [1] б. Жұмыста әл-Фараби классификациясындағы математика, геометрия, тригонометрия, арифметика, әл-Фараби алгебрасы және олардың астрономия, математикалық теория мен музыкада қолданылуы, «Ықтималдықтар туралы ілім» және т.б. қарастырылады. Әл-Фарабидің осы жұмыстарының барлығы оған дейінгі де және одан кейінгі ғалымдардың да жетістіктерімен тығыз байланыста қарастырылады.
	Әл-Машани, Ақжан Жақсыбекұлы. Әл-Фараби және бүгінгі ғылым : монография / А. Ж. Әл-Машани ; ред. алқасы Д. Қ. Сүлеев [және т.б.] ; ауд. Ш. Әбдіраман. – Алматы : Алаш, 2004. – 213, [1] б. Адамзат зейіні қоршаған орта құпиясын ашуға бағытталған кезден бастап ғұламалығын даралай айтатын екі есім бар: бірі әл-Фараби, екіншісі ұлы бабамыздан он ғасырдай бұрын ғұмыр кешкен Аристотель. Әл-Фараби орта ғасыр ғылымын 25 ірі салаға жіктеп, оның әрқайсысын дамытуға үлес қосқан. Оқушы кітаптан бүгін тарих санатындағы әл-Фарабиге дейінгі және ұлы бабамыз ашқан жаратылыс қағидаларының қазіргі ғылыммен сабақтастығынан мағлұмат алады.
	Әл-Машани, Ақжан. Көп томдық шығармалар жинағы : жинақ / А. Әл-Машани. — Алматы : Алатау, 2005. — 1-том: Әл-Фараби көпірі. — 352, [2] б. Ақжан әл-Машанидің 100 жылдық мерейтойы қарасаңында шығарылатын көп томдық шығармаларының 1 томына «Әл-Фараби көпірі», ғұлама туралы алғашқы хабарламалары мен мақалалары және ұлы бабамыздың тұңғыш рет көркем бейнесі сомдалған «Әл-Фараби» романы енгізілді.
	Әл-Машани, Ақжан. Көп томдық шығармалар жинағы : жинақ / А. Әл-Машани. — Алматы : Алатау, 2005. — 2-том: Әл-Фараби және Абай. — 293, [3] б. Автордың «Әл-Фараби және Абай» зерттеуінде ұлы бабалар даналықтарын даралайтын сабақтастықты: әдебиет, музыка, есеп, жаратылыстану, астрономия, алхимия, космология, логика, дін, философияны инабаттылық тұрғыдан рухани дәрежесінде қарастыру – ұлтымыздың мың жылдық мәдени дүниесін тірілтудегі және абайтанудағы ренессанстық зерттеу болып табылады.
	Бурабаев, М. С. Фараби – Аристотельден кейінгі екінші ұстаз : монография / М. С. Бурабаев; Орталық Азия ун-ті. – Алматы : Мария, 2006. – 276, [2] б. Аталған еңбекте Әбу Насыр әл-Фараби неге Шығыстың екінші ұстазы (Аристотельден кейін) атанғанына жан-жақты жауап берілген. Фараби нақышталған ең өзекті мәлелелерге: диалектика және оның категорияларына, философияның, діннің адам өміріндегі және қоғамдағы орнына назар аударылған. Кітапқа, сондай-ақ, Фарабидің қазақ тіліне бірінші рет арабшадан тікелей аударылған таңдаулы үш трактаты да енгізіліп отыр.
	Азимхан, Анель. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық құрбандығы : монография / А. Әзімхан; Алматы қ. әкімшілігі, Әл-Фараби мұрасын зерттеу орталығы, Әл-Фараби ат. ҚазҰУ. – Алматы : Айкос, 2006. – 279, [17] б. Автор ортағасырлық көрнекті ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің (873-950) шығармашылық жолын оның жазбалары мен саяхаттары негізінде қарастырады. Кітап араб философиясы мен мәдениеті саласындағы мамандарға, сондай-ақ әл-Фарабидің шығармашылығына қызығушылық танытатын оқырмандарға арналған.
	Әл-Фараби құндылықтар әлемі және ХХІ ғасырдың аксиологиясы : / ҚР БҒМ, Философия және саясаттану ин-ты; бас ред. А. Н. Нысанбаев. – Алматы, 2006 . Кіт. 1. – 266, [2] б. Жұмыста әл-Фараби құндылықтар жүйесі қарастырылады, әл-Фараби философиясы мен ежелгі, исламдық орта ғасырлар мен қазіргі заман философиясының құндылық бағдарларына компаративистік талдау жүргізіледі. Әл-Фараби құндылықтар әлемі қазіргі заманның құндылық сұраныстары аясында өзекті болып отыр.
	Әл-Машани, Ақжан. Көп томдық шығармалар жинағы : жинақ / А. Әл-Машани. – Алматы: Алатау, 2007. – 6-том: Әл-Фараби және бүгінгі ғылым. – 221, [3] б. Адамзат зейінінің қоршаған орта құпиясын ашуға бағытталған кезден бастап, ғұламалығын даралай айтатын екі есімі бар: бірі – әл-Фараби, екіншісі – ұлы бабамыздан он ғасырдай бұрын ғұмыр кешкен Аристотель. Әл-Фараби орта ғасыр ғылымын 25 ірі салаға жіктеп, оның әрқайсысын дамытуға өзіндік үлес қосқан. Әсіресе астрономия, геометрия, музыка салаларында қазір де маңызын жоймаған ұлы жаңалықтар ашты. Кітап көпшілік оқырман қауымға арналған.
	Әл-Машани, Ақжан. Көп томдық шығармалар жинағы : жинақ / А. әл-Машани; ред. алқ. Д. К. Сулеев (алғ. сөз), Ш. А. Абдраман (төр. орынб.), У. Е. Сыдықов [т.б.]; Сәтпаев ат. ҚазҰТУ, Халықаралық «Әл-Машани» қоғамдық қоры. — Алматы : 2007. Т. 8 : Әл-Фараби және қазіргі ғылым. Қазақстандағы күн сағаты. — 218, [1] б. Ұсынылған кітап оқырмандарға Ұлы бабаның қазіргі жаратылыстану ғылымдарымен, оның ішінде кітап авторының ғылыми зерттеулерімен байланысында іргелі зерттеулерімен танысуға мүмкіндік береді.
	Әл-Машани, Ақжан Жақсыбекұлы. Көп томдық шығармалар жинағы : жинақ / А. Ж. Әл-Машани; ред. алқа Ш. А. Абдраман [және т. б.]. – Алматы: Болашақ, 2011. 16-т. : Әл-Фараби және музыка. – 415, [1] б. Ғылым тарихында музыканың энциклопедиясы саналатын әл-Фарабидің 12 дәптерден (кітаптан) тұратын «Музыканың үлкен кітабына арналған» еңбегінде әл-Машани қазақ халқының музыкалық мәдениетін қамти отырып, музыканы ғалами үндестік заңдылығымен сабақтастыра зерделейді.
	Әл-Фараби мұрасы және қазіргі заманғы өзара түсіністік философиясы: ҚР Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналады / Г. К. Құрманғалиева, А. Н. Нысанбаев, Г. Г. Соловьева және т.б.; [бас ред. А. Н. Нысанбаев]; ҚР БҒМ, ҒК, Философия және саясаттану ин-ты. – Алматы: ҚР БҒМ, ҒК, философия және саясаттану ин-ты, 2011. – 247 б. ҚР Тәуелсіздігінің 20 жылдығына дайындалған ұжымдық монографияда Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің өзара түсіністік теориясы, сондай-ақ оның әлемнің әртүрлі мәдениеттері – ежелгі, түркі, ислам мәдениеттері арасында «диалогтық көпірлер» құру жөніндегі баға жетпес тәжірибесі талданады.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. – Астана : «Лотос-Астана», 2007. 1-т. : Метафизика. – 333, [3] б. Бұл томда орта ғасырлық ұлы ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің метафизикаға арналған трактаттары топтастырылған. Онда адам мен әлем болмысының, «жоғарғы ғылымның» басқа ғылымдармен байланысының іргелі мәселелері баяндалады, философиялық дінге, өзінің теориялық бастауларына қатынасы қарастырылады.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. — Астана : «Лотос-Астана», 2007. 2-т. : Метафизика. — 334, [2] б. Бұл томда ортағасырлық ұлы ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің метафизикаға арналған трактаттары топтастырылған. Онда адам мен әлем болмысының, «жоғарғы ғылымның» басқа ғылымдармен байланысының іргелі мәселелері баяндалады, философиялық дінге, өзінің теориялық бастауларына қатынасы қарастырылады.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. — Астана : «Лотос-Астана», 2007. 3-т. : Логика. — 365, [3] б. Әбу Насыр әл-Фарабидің шығармалар жинағының 3-томына ойшылдың логика ғылымының негізгі ұстындары мен әдістерін негіздеген трактаттары енгізілді.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. — Астана : «Лотос-Астана», 2007. 4-т. : Әлеуметтік философия. Этика. Эстетика. – 293, [3] б. Әбу Насыр әл-Фарабидің шығармалар жинағының 4-томына ұлы Шығыс энциклопедистінің әлеуметтік, саяси, этикалық және эстетикалық мәселелерді көтеретін еңбектері енгізілген. Оның этика, эстетика, әлеуметтік-саяси философияға байланысты трактаттарының гуманистік және философиялық антропологиясы қазіргі кездегі маңызды мәселелермен үндес.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. — Астана : «Лотос-Астана», 2007. 5-т. : Әлеуметтік философия. Этика. Эстетика. — 301, [3] б. Әбу Насыр әл-Фарабидің шығармалар жинағының 5-томы алдыңғы 4 томада жарияланған трактаттарда қаралған мәселелерді жалғастырады. Әбу Насыр әл-Фарабидің әлеуметтік, саяси, этикалық және эстетикалық көзқарастарын қарастыру қазіргі кездегі рухани-адамгершілік, саяси мәселелерді өзектендіре түседі.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. — Астана : «Лотос-Астана», 2007. 6-т. : Ғылым (математика және жаратылыстану). — 299, [4] б. Бұл том әл-Фарабидің «Математикалық трактаттарына», математиканың философиялық мәселелеріне, математика ғылымының негіздеріне, математика тарихына арналған. Әл-Фараби: «Білімді болу деген сөздің мағынасы – белгісіз нәрсені ашуға қабілетті болу» дейді. Біздер үшін ғұлама ойшылдың белгісіз, ашуды қажет ететін жаңалықтары мен еңбектері әлі де көп.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. — Астана : «Лотос-Астана», 2007. 7-т. : Птолемейдің «Әлмагесіне» түсініктемелер. — 342, [2] б. «Птолемейдің «Әлмагесіне түсініктемелер» деп аталатын жетінші том астрономияның дамуы мен оның философиялық мәселелеріне арналған. Әбу Насыр әл-Фарабидің «Птолемейдің «Әлмагесіне түсініктемелері» көптеген ұрпақтарға сақталған антикалық мәтін ғана емес, сонымен қатар әл-Фарабидің өзінің біртума шығармасы болып табылады.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. – Астана : «Лотос-Астана», 2008. 8-т., 1-бөлім: Музыка туралы үлкен кітап. – 357, [3] б. Бұл еңбекте музыкалық өнердің теориялық және практикалық мағынасын ашатын әл-Фараби шығармасының қазақ тіліне алғаш аударылған нұсқасы берілген. Онда музыка теориясы бойынша үлкен тарихнамалық материалдар қордаланған, музыкалық өнердің практикалық мағынасы мен адамның рухани әлемін қалыптастырудағы маңызы ашып көрсетілген.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. – Астана : «Лотос-Астана», 2008. 9-т., 2-бөлім: Музыка туралы үлкен кітап. – 377, [7] б. Бұл томда музыкалық өнердің практикалық мағынасы және адамның рухани әлемінің қалыптасуындағы маңызы ашылған. Музыкалық аспаптардың шығу тегі көрсетіледі және адамның рухани-практикалық қызметімен байланысы қарастырылады. Жұмыс теоретик-музыкатанушыларға, мәдениеттанушыларға, музыканттарға, профессорлық оқытушы құрамына және студенттік жастарға, сонымен қатар музыка тарихына және музыкалық өнердің философиясына қызығушылық танытқан мамандарға арналған.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Он томдық шығармалар жинағы : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби. – Астана : «Лотос-Астана», 2009. 10-т.: Әл-Фараби мұрасы. – 429 б. Оныншы томға қазақстандық философиядағы әл-Фараби шығармашылығына арналған зерттеулер, әлемдік мәдениетке танымал болған оның еңбектерінің биобиблиографиясы енді. Олардың қатарында Мысырдың, Сирияның, Ирактың, Германияның, Францияның, Иранның, Түркияның және басқа елдердің белгілі ориенталистерінің жұмыстары бар. Бұл басылым Шығыс пен Батыс ориенталистерінің интегралды өзара әрекетінің зерттеушілік ауқымын кеңейтеді.
	Сүлейменов, Пірімбек Муханбетұлы. Әл-Фараби және қазақ халқының рухани мұрасы : оқу құралы / П. М. Сүлейменов; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2011. – 195, [3] б. Бұл оқу құралында әл-Фараби және қазақ халқының рухани мұрасының арасындағы тарихи мәдени байланыстары зерделеніп, сонымен қатар ұлы дала өркениетінің данышпан ойшылдарының саяси-әлеуметтік философиялық ой-тұжырымдары жан-жақты қарастырылған.
	Алтаев, Жақыпбек. Әл-Фараби және ислам философиясы [Мәтін] : оқу құралы / Ж. Алтаев, Ж. А. Әмірқұлова; әл-Фараби атын. ҚазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2012. — 161, [3] б. Оқу құралында түркілер топырағынан шыққан ислам ойшылдары мен даналарының еңбектері жан-жақты сараланған. Әбу Насыр әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Қ.А. Яссауи, М. Қашқари, А. Иугінеки, С. Бақырғани еңбектеріндегі түркілік дүниетаным мен ислам философиясының қайнар бастауларының тоғысуы, үйлесімдік табуы мәселесі қарастырылған.Оқу құралы студенттерге, магистранттарға, Phd докторанттарға. қазақ рухани қайнарларына қызығушылық танытатын оқырман қауымға арналған.
	Әл-Фараби мұрасы және жаңа интегралды дүниетанымның қалыптасуы : монография / ҚР БҒМ, Философия, саясаттану және дінтану ин-ты; ред. З. К. Шаукенова. – Алматы : ИФПР ҚР БҒМ ҒК, 2012. – 322, [2] б. Авторлар өткеннің рухани мұрасының қазіргі заман мен жаңа дәуірдегі адамның қалыптасуы үшін тарихи маңыздылығын көрсетеді, әл-Фараби философиясының жаңа интегралдық дүниетаным мен қазақстандық қоғамның құндылық парадигмасының негіздерін қалыптастыру үшін адамгершілік-құндылық, философиялық-эстетикалық және эвристикалық әлеуетін қарастырады, сондай-ақ ойшыл тілінің философиясын қазіргі өзара түсіністік философиясының герменевтикалық ресурсы ретінде ашады.
	Әбу Насыр әл-Фарабидің ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының еңбектеріндегі мұрасы : библиография: 1991-2012 жж. / ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану ғылымдары ин-ты; ред. З. К. Шаукенов; құраст. Н. Х. Жолмұхамедова. — Алматы : ИФПР ҚР БҒМ ҒК, 2012. — 76, [2] б. Ұсынылған библиография 1991-2012 жылдар аралығындағы Философия, саясаттану және дінтану институтының ұлы ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің мұрасын зерттеуге арнаған еңбектерін қамтиды.
	Дербісәлі, Шейх Әбсаттар қажы Қауам ад-дин әл-Итқани (Иқани) әл-Фараби ат-Түркістани [Мәтін]: (1286-1357): өмірі мен мұрасы / Ш. Ә. Дербісәлі; сый Ә. Дербісәліден; ҚР Білім және ғылым м-гі Ғылым комитеті, Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану ин-ты. — Алматы: Дәуір, 2013. — 241, [2] б. Ислам өркениеті мен оның бір бөлігі болып табылатын қазақ мәдениеті мен әдебиетіндегі, ғылымындағы Отырардың орны бөлек. Ол көптеген ғұлама ғалымдарды, ойшылдарды, даналарды дүниеге келтірді. Қауам ад-дин әл-Итқани (Иқани) әль-Фараби ат-Түркістани солардың көрнектілернің бірі. Түркістан маңындағы ежелгі Иқанда дүниеге келген ол Отырардың бас имамы болған, сонан соң Шам астанасы Дамаскіде тұрған. 25 жыл Бағдадта әйгілі Әбу Ханифа кесенесі жанындағы медреседе ұстаздық еткен. Өмірінің соңында Мысырға қоныс аударып, Каирдегі Сұрғатмишия (Сарғатмашия) мен аш-Шайхуния медреселерін басқарған, мударрис болған.
	Әл-Фараби және қазіргі заман : оқу құралы / Ғ. М. Мұтанов [т.б.]; ҚР БҒМ, Әл-Фараби ат. ҚазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2014. — 221, [1] б. Оқу құралында ортағасырлық ұлы ғалым және философ Әбу Насыр әл-Фарабидің қазіргі заман контекстіндегі негізгі ғылыми және философиялық көзқарастары қарастырылған. Әл-Фараби аристотельдік ілімге ұқсас энциклопедиялық ғылыми жүйені жасаушы ретінде ұсынылған. Оның шығармашылық мұрасы адамзаттың маңызды мәселелерінің бірі – бақытқа жету жолдарын іздеу тұрғысынан талданады.
	Ардакани, Ризо Довари. Фараби – ислам философиясының негізін қалаушы : монография / Р. Д. Ардакани; парсы тіл. ауд. А. Абсаликова; Ислам мәдениетін зерттеу қоры. – М. : ООО «Садра», 2014. – 130, [1] б. Бұл жұмыс ислам философиясының идеялары тұрғысынан араб ойшылының көзқарастарын зерттеу болып табылады. Фараби философиясында көтерілген мәселелер шеңберін сипаттай отырып, автор көптеген еуропалық ойшылдардың ислам философын тек Аристотельдің шығармаларының комментаторы ретінде ұсынуы туралы көзқарастарының қателігі туралы бірқатар тұжырымдар жасайды.
	Жолмухамедова, Наиля Хусаиновна. Сұлулықты іздеу : Әл-Фараби және Ибн Сина / Н. Х. Жолмухамедова ; жалпы ред. З. К. Шаукенова. – Ғылыми басыл. – Алматы : ИФПР КН ҚР ҒБМ, 2014. – 199, [1] б. Автор қарастырып отырған араб-мұсылман мәдениетінің әлеуметтік-тарихи және рухани-адамгершілік бастаулары, адамның проблемасы, оның дүниетанымдық бағдарлары, «Әлем-Адам» жүйесіндегі орны, адамдар арасындағы қатынастарды ізгілендірудің негізі ретінде эстетикалық идеалды түсінуді зерттейтін әдемілікті іздеу мәселесі әл-Фараби мен Ибн Синаның ақыл-ой туралы ілімдерінде көрініс тапқан бақыт пен ізгілік туралы ойлармен үндесіп, өзекті болып табылады. Бұл Қазақстанның қазіргі тарихы мен мәдениеті үшін және жалпы әлемдік мәдениет үшін Шығыс ойшылдарының жалпы философиялық ілімдерінің құндылығын тереңірек және кеңірек білуге мүмкіндік береді.
	Аликбаева, Маржан Башанқызы Әбу Насыр әл-Фарабидің музыка ілімі [Мәтін] : монография / М. Б. Аликбаева ; шығарушы редакторы А. Иманғалиева; әл-Фараби атын. ҚазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2015. — 172, [1] б. Монографияда әл-Фарабидің музыка теориясындағы идеяларына және ондағы ғылыми-философиялық ой мен эстетикалық танымның қағидаларына байланысты қалыптасқан пайымдауларға философиялық талдаулар жасалынады. Музыка ғылымының калыптасуының тарихи-философиялық бастаулары мен осы саланьң іргетасын қалауда ерекше орын алатын әл-Фарабидің музыка ілімінің философиялық мәселелері тарихи-мәдени және аксиологиялық тұрғыда тұжырымдалып, жан-жақты қарастырылады.
	Луфа Эйан. Әл-Фараби және қазіргі заман : жинақ / Луфа Эйан, Уй Юань, Гуй Лиян. — Пекин : ҚХР қоғамдық ғылым баспасы, 2015. — 231 б.Кітап қытай тілінде) Артынан 150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттар қалдырған әл-Фараби 950 жылдары Дамаскте дүние салған. «Кемеңгерлік меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Мәселелердің түп мазмұны», «Ғылымдардың шығуы», «Бақытқа жету», «Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері» сияқты көптеген сындарлы философиялық еңбектері әлі күнге дейін өз мәнін жоймаған.
	Карлыга, Бекир. Әл-Фараби – өркениет философы : монография / Б. Карлыга ; ағыл. ауд. Р. Тәукебаева ; бас ред. Ғ. М. Мұтанов ; сый Ж. А. Алтаевадан; Әл-Фараби ат. ҚазҰУ жанындағы әл-Фараби орталығы. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2016. – 96, [1] б. Әбу Насыр әл-Фараби 100-ге жуық шығарма жазған. Олардың көпшілігі сақталмаған және латын тілінен аударылмаған. Соңғы уақытта солардың кейбірінің араб тіліндегі түпнұсқалары табылды. Ең қызықты жұмыстардың қатарына араб әдебиетіндегі білімді жүйелеудің алғашқысы – «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы» трактат, «Мемлекеттің платондық үлгісі» және «Даналықтың інжу-маржаны» жатады. Әл-Фараби тек философиямен ғана емес, ғылыммен де айналысты. Сонымен бірге ол грек теориясында араб тәжірибесінде қолданылатын «Музыка туралы» трактат жазып қалдырған.
	Алтаев, Жақыпбек. Әл-Фараби өркениеттер сұхбатында [Мәтін] : көптомдық шығармалар жинағы / Ж. Алтаев ; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2017. 7-т. — 322 б. Ұсынылып отырған кітапта екінші ұстаз, ғұлама ойшыл өркениет философы Әбу Насыр әл-Фарабидің шығармашылық мұрасының негізгі қырлары ашылып көрсетілген. Әл-Фараби энциклопедист-ғалым ретінде философия, этика, логика, музыка теориясы, дін туралы ілімі, математика, мемлекет теориясы және ғылымның басқа да салаларында өзінің төлтума ойларымен мәңгі өшпес із қалдырды. Әл-Фарабидің философия, логика, этика, руханилық және қоғамдық құрылымньң өзекті мәселелеріне қатысты ойлары жүйелі түрде зерделенген. Сондай-ақ, кітапқа автордың әл-Фараби мұрасы туралы әр жылдары ағымдық басылымдарда жарық көрген ғылыми мақалалары мен сухбаттары берілген.
	Геометриялық салу есептері (Геометриялық фигуралардың жұмбақтары жайлы рухани айлалы тәсілдер мен табиғи сырлар кітабы) [Электрондық ресурс]: оқу құралы / А. Көбесов [және т. б.]. — Алматы: Абай атын. ҚазҰПУ, 2017. — 155, [1] б. Бұл оқу құралы әл-Фарабидің «Геометриялық фигураларлың жұмбақтары жайлы рухани айлалы тәсілдер мен табиғи сырлар кітабы» атты еңбегінің арабша нұсқасының негізінде қазақшаға тәржімеленіп ұсынылып отыр.
	Алтаев, Жақыпбек. Әл-Фараби – Шығыстың ұлы ойшылы : монография / Ж. Алтаев; Әл-Фараби ат. ҚазҰУ. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2018. – 207, [2] б. Монография әлемдік мәдениет пен өркениетте өлшеусіз із қалдырған екінші ұстаз және мұсылмандық Қайта өрлеу дәуірінің ұлы ғалымы Әбу Насыр әл-Фарабидің шығармашылық мұрасына арналған. Энциклопедиялық ғалым ретінде ол өзінің идеяларымен философияны, этиканы, логиканы, музыка теориясын, математиканы, дін теориясын, мемлекет пен құқық теориясын байытты. Кітапта отандық және шетелдік ғалымдардың әл-Фараби шығармашылығын зерттеу панорамасы ұсынылған; әл-Фараби философиясының өзіндік ерекшеліктері, ежелгі ойшылдардан да, оның замандастарынан да айырмашылықтары көрсетілген.
	Гафуров, Б. Г. Әл-Фараби мәдениет тарихында : моногр. / Б. Г. Гафуров, А. Х. Қасымжанов; ред. Ж. А. Алтаева; Әл-Фараби ат. ҚазҰУ. – 2-бас. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2019. — 198, [2] б. Кітап ортағасырлық Шығыстың ұлы ойшылдарының бірі әл-Фарабидің мәдениет тарихындағы рөліне арналған. Авторлар ғалымның шығармашылық мұрасын философия мәселелерінде, оның таным теориясын, логикасын, ғылымдардың классификациясын, оның ішінде музыкатану мен математиканы дамыту бағытындағы еңбектеріне баса назар аудара отырып, алуан түрлілігінде талдайды.
	Қасымжанов, Ағын. Әл-Фараби : монография / А. Қасымжанов; ред. Ж. А. Алтаева; әл-Фараби ат. ҚазҰУ. – 2-бас. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2019. — 201 б. : ил. – (Мыслители прошлого) (Рухани жаңғыру). Бұл кітап Әбу-Насыр әл-Фарабидің философиялық көзқарастарын баяндауға, олардың бастауларын, мазмұнын, мәнін, ішкі байланысын және философиялық ойдың кейінгі дамуына әсерін анықтауға арналған.
	Сүлейменов, Пірімбек Мұханбетұлы. Әл-Фараби және қазақ халқының рухани мұрасы : оқу құралы / П. М. Сүлейменов; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. — 2-бас., өңд., толық. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2016. — 284, [2] б. Бұл оқу құралында әл-Фараби және қазақ халқының рухани мұрасының арасындағы тарихи-философиялық мәдени байланыстары зерделенген. Кейбір бөлімдер тарихи тұлғалардың дараланған дүниетанымындағы ерекшеліктерін ашып көрсетуге арналса, біршама бөлімдерде қазақ халқының рухани әлеміндегі айрықша белгілерге философиялық сипаттамалар беріледі.
	Тәукелев, Айдарат Нұрекелевич. Әл-Фарабидің мемлекеттік-құқықтық көзқарастары : монография / А. Н. Тәукелев, Г. С. Сапарғалиев; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1975. Жұмыста әл-Фарабидің мемлекет пен қоғам туралы, олардың пайда болуы, арақатынасы мен мәні туралы ілімдері қарастырылады. Саяси ғылымның маңызды бөлігі ретінде надан мемлекеттің (қаланың) проблемасы егжей-тегжейлі зерттеледі. Надан мемлекеттер туралы дерексіз-теориялық ережелер әл-Фараби дәуіріндегі саяси шындықты түсіну мен сынаудың бір түрі екенін көрсетуге әрекет жасалды.
	Әл-Фарабидің Шығыс пен Батыстың әлеуметтік-мәдени өлшеміндегі шығармашылығы : «Әл-Фараби» журналының 10 жылдығына орай халықаралық дөңгелек үстел (2012; Алматы). «Әл-Фараби шығармашылығы…» халықаралық дөңгелек үстелінің материалдары, 2012 ж. : жинақ / Философия, саясаттану және дінтану ин-ты, Ғылым ком., ҚР ҒБМ; ред. алқа: Г. К. Құрманғалиева, Н. Л. Сейтахметова, З. К. Шаукенова и др. — Алматы : ИФПР ҚР ҒБМ ҒК, 2012. — 299 б. Жинаққа «Әл-Фараби» философиялық-саясаттану және рухани-танымдық журналының 10 жылдығына арналған халықаралық дөңгелек үстел материалдары енгізілген. Онда Әбу Насыр әл-Фарабидің Шығыс пен Батыс дискурстарындағы мұрасын, оның қазіргі қазақстандық қоғамның дамуы үшін рөлі мен маңызын ашатын мақалалар, сондай-ақ қазіргі әлеуметтік-гуманитарлық журналдың, исламтану мен философиялық компаративистиканың өзекті мәселелерін қарастыратын мақалалар бар.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Бақыт туралы кітап : төрт кітаптан тұратын таңдамалы трактаттар / Әбу Насыр әл-Фараби; бас ред. Р. Сейсенбаев; сый Ж. Алтаевтан. — Алматы: RS; Халықаралық «Абай» клубы, 2015. — 834, [2] б. Бұл кітапта Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтік-этикалық трактаттары, Музыка туралы үлкен кітап және ғылым саласына (оның ішінде геометрия жайлы) арнаған еңбектері қамтылған.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Қайырымды қала : жинақ / Әбу Насыр әл-Фараби ; ред. К. Серікбаева ; сый Р. Сейсенбаевтан. — Алматы: RS; Халықаралық «Абай» клубы, 2015. — 281, [3] б. Адамның қоғамды және өзара көмекті керексінуі туралы, адам қоғамдарының түрлері туралы және ізгілікті қоғамдар дегеніміз не, қайырымды қала қандай, оны қалай билейді және оның бөлшектелу реті қандай, қайырымды қалаларда әділ билеу әдістері қандай – осы мәселелер сөз болады және бірінші ізгілікті әкімнің лауазым орны жайлы айтылады. Қайырымды қалаға қарама-қарсы қалалардың қанша түрі бар? Надан қала дегеніміз не және адасқан қала дегеніміз не деген сұрақтарға жауап аласыз.
	Әбунәсір әл-Фараби. Трактат және өлеңдер : монография / Әбунәсір әл-Фараби ; ауд. А. Нысаналин ; сый Қожакеевтен. – Алматы: Жазушы, 1974. – 40 б. Əл-Фараби «Поэзия өнері жайлы» трактатында негізінен араб метрикасына сəйкес мəселелерге – бəйіттің соңғы дыбысы, ұйқас, бір бунақ немесе жолдағы қысқа дауыстылар саны, олардың өлең өлшеміне қатысы жəне т.б. тек араб поэзиясының өзіне ғана тəн сұрақтарын талдап, сонымен қатар поэзияның оған жақын өнер – риторикада қолданылу ерекшеліктеріне қатысты тұжырым жасайды. Əдебиет теориясының «еліктеу» теориясына жан-жақты, əрі терең сараптама жүргізеді.
	Әл-Фараби және қазіргі заман : оқу құралы / Ғ. М. Мұтанов [және т. б.] ; жалпы ред. басқ. Ғ. М. Мұтанов; қазақ тіліне ауд. Г. Ж. Нұрышева; ҚР Білім және ғылым министрлігі, Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2014. – 231, [2] б. Оқу құралында орта ғасырдың ұлы ғалымы және философы Әбу Насыр әл-Фарабидің негізгі ғылыми және философиялық көзқарастары қазіргі заманмен байланысты қарастырылған. Әл-Фараби Аристотельдің энциклопедиялық ғылыми жүйесін жалғастырушы ретінде көрсетіледі. Оның философиялық мұрасы араб тілді философияның маңызды мәселелерінің бірі – бақытқа жету жолдарын іздеу тұрғысынан сарапталған.
	Әл-Фараби философиясы : жиырма томдық / құраст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Құрманғалиева. – Астана : Аударма, 2005. Т. 2. – 478, [2] б. Кітапқа орта ғасыр ойшылы әл-Фарабидің ең маңызды саналатын еңбектері енді. Мұнда ғұламаның онтологиялық, әлеуметтік-саяси, этикалық және теориялық-танымдық көзқарастары айқындалады.
	Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар : монография / Әл-Фараби ; жауапты ред. А. Х. Қасымжанов ; қазақшаға ауд.: Қ. Сағындықов, М. Жанғалин, М. Ишмұхамедов ; сый Х. Ж. Сүйіншәліден, Т. Сайрамбаевтан; Қазақ ССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алматы : Ғылым, 1975. — 420 б. Әлеуметтік-этикалық көзқарастарды «метафизикалық» және космологиялық конструкцияларға (құрылымдарға) «сыйыстыру» әл-Фараби көзқарастары ерекшеліктерінің бірін құрайды. Бұл кітапқа төрт трактат еніп отыр: 1) «Китаб ат-танбих’ ала сабил ас-са’ ада» («Бақыт жолын сілтеу»), 2) «Китаб ас-сийаса алмаданийа» (« Азаматтық саясат»), 3) «Фусул ал-мадани» («Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері»), 4) «Китаб тахсил асса ’яда» («Бақытқа жету туралы»).
	Әл-Фараби. Философиялық трактаттар : монография / Әл-Фараби ; сый Ө. Қ. Шеденовтан; Қазақ ССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алматы : Ғылым, 1973. — 446, [2] б. Кітапқа әл-Фарабидің ең белгілі философиялық трактаттары енгізілген. Бұл трактаттар қазақ тілінде бірінші рет жарияланып отыр. Адамзат тарихында түрлі мәдениеттердің жасампаз сұхбатының, гуманизм мен әділеттіліктің жалпы адамзаттық идеяларын жемісті жүзеге асырған, жаңа философиялық жүйелердің пайда болуына жеткізген көптеген үлгілері бар. Олардың біріне ұлы Дала ойшылы – Әбу Насыр Әл-Фарабидің (870-950) философиялық жүйесі жатады.
	Фараби ғибратты ғалым : Фарабитанушы ғалым А. Ж. әл-Машаниге арналады / ҚР Білім және ғылым м-гі, Орталық ғылыми кітапхана, Қ. И. Сәтбаев атын. ҚазҰТУ, «А. Машани мен Шығыс ғұламаларының ғылыми-техникалық және руханияттық құндылықтары» оқу-әдістемелік және тәрбие-танымдық орталығы. — Алматы : [б. ж.], 2006. — 339, [1] б. Қазақстандағы тұңғыш фарабитанушы ғалым А. Ж. әл-Машаниге арналады. Ол Әбу Насыр әл-Фарабидің Дамаскідегі (Сирия) Баб ас-Сағир қорымынан қабірін тауып, құлпытас орнатуға атсалысқан. Әл-Фараби мұрасын ислам дінімен және қазақ халқының ұлттық дүниетанымымен сабақтастыра зерттеу нәтижесінде фарабитанудың негізін салушылардың бірі ретінде кеңінен танылды.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Музыка туралы үлкен кітап : монография / Әбу Насыр әл-Фараби; ауд. Ж. Сандыбаев; сый Ж. Алтаев. — Алматы : Колор, 2008. — 751, [1] б. Бұл еңбекте музыкалық өнердің теориялық және практикалық мағынасын ашатын әл-Фараби шығармасының қазақ тіліне алғаш аударылған нұсқасы берілген. Онда музыка теориясы бойынша үлкен тарихнамалық материалдар қордаланған, музыкалық өнердің практикалық мағынасы мен адамның рухани әлемін қалыптастырудағы маңызы ашып көрсетілген.
	Әбу Насыр Мухаммад әл-Фараби. Ұлы дұға. Жарқыраған сұрақтар мен толымды жауаптардан : монография / Әбу Насыр Мухаммад әл-Фараби ; жауап. ред. Ә. Б. Дербісәлі ; сый А. Хаваннан. — Астана : Өрнек, 2017. — 101 б. Еңбек IX-X ғасырда ғұмыр кешкен түркі даласының ұлы ойшылы әл-Фарабидің «Ұлы дұға» және «Жарқыраған сұрақтар мен толымды жауаптардан» атты екі шығармасына арналады. Қазақ тіліне тұңғыш рет аударылып, ғылыми айналымға еніп отырған трактаттардың мәтіні 1991 жылы Бейрут қаласында жарық көрген «Китәбу-л миллә уә нусусухра» (2-басылым) атты кітапқа енген мәтіндер негізінде тәржімаланып, ғылыми түсініктер беріледі.
	Әбу Насыр әл-Фараби.Таңдамалы трактаттары : монография / Әбу Насыр әл-Фараби; құраст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Құрманғалиева, Ж. Сандыбаев. — Алматы : Арыс, 2009. — 648, [4] б. Әйгілі Аристотельден кейінгі Екінші Ұстаз атанған Әбу Насыр әл-Фарабидің терең пайымдау жасап, көргендікпен ой-тұжырымдарын айтпаған ғылым саласы кемде кем. Оның шығармаларын қазақ тіліне аударуға еліміздің белгілі ғалымдары атсалысып келеді. Бұл кітапқа ғұлама ғалымның бұрын орыс тілінен аударылған туындыларымен қоса, араб тілінен тәржімаланған «Азаматтық саясат», «Бақытқа жету жайында», «Теология», «Ғылымдардың жіктелуі туралы сөз», «Музыка туралы үлкен кітап» секілді трактараттары да еніп отыр.
	Әл-Фараби және заманауи Қазақстан философиясы : монография / Ж. А. Алтаев [және т.б.]; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2012. — 234 б. Монографияда әл-Фарабидің философия, логика, этика, руханилық және қоғамдық құрылымның өзекті мәселелеріне қатысты ойлары жүйелі түрде зерделенген. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық көзқарасын тарихи жағдайда, яғни оның өз дәуірімен байланысты қарағанда ғана терең түсінуге болады. Орта ғасырларда философиялық ойдың дамуы діни ілім негіздеріне сүйенді. Демек, Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімін де өз кезеңінің діни түсініктері тұрғысынан қарастырған лазым. Бірақ ол бұл түсініктерді философиялық тұрғыдан дамытты. Ол әсіресе «Аспан астындағы дүние» ілімінен неғұрлым айқын көрінеді.
	Altayev, Zhakypbek. Al-Farabi Philosophy of the Second Master : mongraph / Z. Altayev. — Amsterdam : Turkevi Research Centre, 2019. — 96 p. (ағылшын тілінде) Әл-Фараби – дүниенің білім және ой тарихынан құрметпен орын алған ұлы ғалым, ойшыл. Физика, химия, медицина, математика ғылымдарында және философияда жеткен нәтижелерімен Еуропа мәдениетіне үлес қосқан, кітаптары XVIII ғасырдың соңына дейін Еуропа университеттерінде оқылған дарын иесі. Фараби Түркістанда, Фараб (Отырар) қаласында 870 жылы дүниеге келді. Әкесі – қорған басшысы Махмұт Тұрпан.
	Fakhry, Majid. Al-Farabi, founder of Islamic Neoplatonism : his life, works and influence / M. Fakhry; gift E. B. Zhatkanbaeva. — Oxford : Oneworld, 2002. — 168, [1] p. (ағылшын тілінде) Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) – қыпшақ даласынан шыққан ұлы энциклопедист ғалым, астролог, музыка теоретигі. Оның заманы “Жібек жолы” бойындағы қалалардың, оның ішінде Отырардың экономикасы мен мәдениетінің дамыған кезіне дәл келеді. Орта Азия, Парсы, Иран, араб елдері қалаларына жиһанкездік сапарлар жасап, тез есейген ол көптеген ғұламалармен, ойшыл-ақындармен, қайраткерлермен танысып сұхбаттасады. Тарихи деректер бойынша 70-ке жуық тіл білген. Философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 164 трактат жазып қалдырды. Шығармаларында көне грек оқымыстыларының, әсіресе, Аристотельдің еңбектеріне талдау жасады (Аристотельдің “Метафизика”, “Категория”, “Бірінші және екінші аналитика” сияқты басты еңбектеріне түсіндірмелер жазған).
	Alfarabi [Electronic resource]: philosophy of Plato and Aristotle / translated, with an introduction M. Mahdi. — Revised ed. — New York : Cornell University Press, 2001. — 158, [1] p. (ағылшын тілінде) Әл-Фараби рухани бастауларды жан-дүние үндестігінен, әдеміліктен, қанағаттанудан, бақыттан іздестірді. Қазір бізге «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы», «Мемлекет қайраткерлерінің қанатты сөздері» және т.б. 150-ге жуық еңбектері белгілі. «Ғылымдардың шығуы» деп аталатын трактатында математиканың шығу тегі мен себептерін ашуға тырысады. Астрономияға байланысты еңбектеріне «Алжебрге түсініктеме», «Геометриялық фигуралардың егжей-тегжейі жөнінде табиғи сырлары мен рухани әдіс-айлалар кітабын» жатқызуға болады. Арифметика саласында «Теориялық арифметикаға қысқаша кіріспе», физика саласында «Вакуум туралы», медицина саласында «Адам ағзалары жөніндегі Аристотельмен алшақтығы жөнінде Галенге қарсы жазылған трактат», музыкаға байланысты «Музыканың үлкен кітабы» еңбектері әлемді мойындатқан дүниелер.
	Abu Nasr al-Farabi. The Book of Mind : monograph / Abu Nasr al-Farabi ; project idea R. Seisenbayev ; editorial board Zh. Altayev [et al.] ; gift Zh. Altayev ; The World Literature Institute under Al-Farabi Kazakh National University, Abai Club International, KazNU al-Farabi Centre. — Almaty : Abai Club International, 2014. — 109, [3] p. (ағылшын тілінде) Әл-Фараби – көрнекті ойшыл, өзінің замандастарының арасындағы ең ірі ғалым, философ және шығыс аристотелизмінің ең ірі өкілі. Өзінің білімділігі мен сауаттылығының арқасында «Екінші Ұстаз» атауына ие болды. Әл-Фарабидің шығармашылық мұрасы орасан зор (150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттар), ал оның айналысқан ғылыми салалары – философия мен логика, саясат пен этика, музыка мен астрономия. Ғылыми еңбектерінің ең әйгілісі «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат» деп аталады. Оның атақты “Музыка туралы үлкен трактат” деген шығармасы әлемнің көптеген тілдеріне аударылған.
	Fârâbî. Ilimlerin Sayimi : Ihsâu’l-Ulûm / Fârâbî; arapça’dan çeviri, önsöz A. Arslan. — Ankara: DIVAN KITAP, 2011. — 112 s.(түрік тілінде) Әл-Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің «Категориялар», «Метафизика», «Герменевтика», «Риторика», «Поэтика», бірінші және екінші «Аналитика», «Топикасы» және т.б көптеген еңбектеріне түсініктемелер жазды. Әбу Насырдың Платон және Аристотель философиясындағы идеяларға арналған кітабы оның философия саласындағы аса көрнекті ғалым екенін әрі философия пәнін терең меңгергенін дәлелдейді. Фараби Аристотельдің әлеуметтік-қоғамдық идеяларын дамыта отырып, өз тарапынан да “Кемеңгерлік меруерті”, “Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы”, “Мәселелердің түп мазмұны”, “Ғалымдардың шығуы”, “Бақытқа жету”, “Азаматтық саясат”, “Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері” сияқты көптеген сындарлы философиялық еңбектер жазған. Фараби бұл еңбектерде дүние, қоғам, мемлекет, адамдардың қатынастары туралы заманнан озық тұрған пікірлер, пайымдаулар айтады.
	Farabı’den Seçme Metınler : koleksiyon / [Türk Dünyasi Kültür Başkenti Ajansi Yayinlari]; ed. E. Okumuş. — Eskışehır : Ülkü Ofset, 2014. — 144 s. (түрік тілінде) Әл-Фараби білімге деген құштарлығының арқасында Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» атанды. Ол 150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттар жазып қалдырды. Ғалым философия мен логика, саясат пен этика, музыка мен астрономияны зерттеді. Ғұлама ойшыл ғылымды 2 топқа бөлген: Бірінші: теориялық ғылымдар. Бұл топқа жаратылыстану ғылымдары мен метафизиканы енгізген. Екінші: практикалық ғылымдар. Бұл топқа этика, фиқһ, кәләм (исламдағы өзекті тақырыптарды қамтыған ғылым саласы) ғылымдарын жатқызған.
	Al-Farabi, Abu Nasr. The Book of Mind : collection / A. N. Al-Farabi; [Abai International Club et al.]. — Almaty : Abai International Club, 2019. — 238 p. (ағылшын тілінде) Әбу Насыр әл-Фараби адам міндетті түрде адал ниетті болу керек деп есептейді. Өйткені жақсы істер істеп, мұның төлеуін күтсе, адам бұл істерін жамандыққа айналдырады. Фараби адамдардың өз көздеген мақсатына жетуі оның өзіне ғана байланысты екенін айтады. Адам рухани жағынан үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруға тиіс, адам тек ақиқатты, айналадағы дүниені танып-білу арқылы жетіледі деп түйін жасайды.
	Karliğa, Bekir. Al-Farabi [Text]: a Сivilization Philosopher / B. Karliğa; gift Zh. Altayev; The National Coordination Committee (Turkey) for the Alliance of Civilizations. — Ankara : Uyum Ajans, 2016. — 99 p. (түрік тілінде) Қазақ даласындағы орта ғасырлардағы саяси ой тарихын қайта өрлеу дәуірінің бір кезеңі деп бағалауға болады. Осы уақыт аралығында аты әлемге әйгілі орта ғасырлық түркі заманының ойшылдары бірінен кейін бірі өмірге келіп, жемісті шығармашылықпен айналысты. Олардың қатарына шығыстың ұлы ғұламасы әл-Фарабиді, Жүсіп Баласағұнды, Махмұд Қашқариді, Ахмет Игінүкиді және т.б. жатқызамыз. Бұл ойшылдардың шығармалары өз заманындағы философиялық, әлеуметтік, психологиялық, тарихи оқиғалар желісін суреттеумен қатар, мемлекеттану мәселелерін де қамтыды..
	Karliğa, Bekir. Bır medenıyet düşünürü Farabi : monografi / B. Karliğa; hediye Zh. Altayev; Ulusal Koordinasyon Komitesi (Türkiye), Medeniyetler İttifakı. — Ankara : Uyum Ajans, 2016. — 107 s. (түрік тілінде) Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мухаммед Фараби ерте орта ғасырдағы ұлы ғұламалардың бірі болып табылады. Ол көпжақты оқымысты-энциклопедист және шығыс рационализмін қалыптастырғандардың бірі болды. Осы себепті оған “Аристотелден кейінгі екінші ұстаз” деген құрметті атақ берілген. Әл-Фарабидің бір кездері Орта Азияның ертедегі мәдени орталығы болған қала Отырарда туылғаны тарихтан белгілі. Әл-Фараби осы Отырарда, өзінің ана тілі қыпшақ тілінде бастауыш білім алады. Фарабидің еңбегі мен әрекет дәуірі араб мәдениетінің даму дәуірімен тұстас келді.
	Medeniyet düşünürü Farabi, adimadimuluslararasi sempozyum (2014; Eskişehir). Medeniyet düşünürü Farabi, uluslararasi sempozyum,13-15 kasim 2014 yıl = The Philosopher of Civilisation Al-Farabi: bildiriler / Türk Dünyasi Kültür Başkenti [ve diğer organizasyonlar]; ed.: E. Okumuş, I. Burak. — Eskişehır : Altan Özyurt Matbaacilik, 2015. — 429 s. (түрік тілінде) Әл-Фарабиді Аристотельдің ойлары қызықтырды және олардың әсерінен ол өз өмір жолын өзгертті. 40 жасында (910–912) әл-Фараби Бағдатқа – ортағасырлық араб әлемінің ғылымы мен өнерінің орталығына барды. Мұнда ақындар, философтар мен шешендер жиналды. Бір таң қаларлығы, ғалым түркі тобының көптеген тілдерін жақсы білген, бірақ араб тілін білмеген. Бағдатта ол орта ғасырлардағы даналар сөйлейтін екі тілді – ежелгі грек және араб тілдерін игереді. Жалпы алғанда, философ 70 тіл білген. Ежелгі грек ғалымдары Аристотель, Евклид, Платон, Гален шығармалары арқылы әл-Фараби логика заңдылықтары туралы білім алды. Әл-Фарабидің еңбектері (150-ден астам ғылыми еңбектер – трактаттар) ортағасырлық философия мен Ренессанс философиясының негізін құрады. Ол араб әлемінің ғылымын еуропаландыруға, ғылыми білімді жүйелеуге еңбек сіңірді.
	Uluslararası Farabı Sempozyumu Bildirileri (2004; Ankara). Uluslararası Farabı Sempozyumu Bildirileri, 7-8 ekim 2004 yil [Metin]: koleksiyon / ed. F. Terkan. — Ankara : Elis Yayınlsrı, 2005. — 366 s.(түрік тілінде) Әл-Фараби – ортағасырлық ғылымдардың қай саласында да үздік білімнің иесі, энциклопедист ғалым ретінде даңқы шыққан ғұлама-ойшыл. Философия мен логика, математика мен физика, музыка мен поэзия, грамматика мен азаматтық саясат… Көне гректің бай мұрасын жан-жақты игерген ол аристотелизм мен ислам идеяларына өте терең талдаулар жасады. Әл-Фараби шығармаларының тізімін Байхаки, ибн Усайбиа, Омар Фаррух, М. Хортен, Ф. Дитериц, М. Штейншнейдер еңбектерінен кездестіреміз. Фараби мұрасын зерттеуші көрнекті өзбек философ-ғалымы М. М. Хайруллаевтың айтуынша, Фараби шығармаларының толық тізімін, яғни 160-тай еңбектің атауын түрік ғалымы А. Атештің еңбектерінен табасыз. Әл-Фараби трактаттарының қолжазбалары Каир, Дамаск, Бейрут, Ыстамбұл, Лейден, Париж, Мадрид, Лондон, Тегеран, Нью-Йорк қалаларының кітапханаларында сақталған.
	Жарықбаев, Қ. Б. Әл-Фараби : библиографиялық көрсеткіш: 1978 – 1993 / Әл-Фараби атын. ҚазМҰУ; құраст. Қ. Б. Жарықбаев; ғылыми кеңес А. Х. Қасымжанов. — Алматы : ҚазҰУ, 1995. 2-кітап. — 45 б. «Әбу Насыр әл-Фараби» атты қомақты библиографиялық көрсеткіш тұңғыш рет оның кір жуып кіндік кескен Отаны Қазақстанда 1977 жылы жарық көрді. Оған әл-Фараби жайлы 1895-1977 жылдар арасында түрлі тілдерде шыққан жалпы саны 1000-нан аса еңбек (монография, газет-журнал мақалалары, диссертация авторефераттары, симпозиум, конференция тезистері, т.б.) енген болатын. Мұны бұрынғы КСРО-да жарияланған бірде-бір қомақты көрсеткіш десек, артық айтқандық болмас.
	Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) : библиогр. көрсеткіш / жалпы ред. басқ. Қ. Б. Жарықбаев ; құраст.: Қ. Б. Жарықбаев, Г. С. Коурдакова, Б. Д. Дүйсекова ; ред.: Г. М. Мұсағалиева, Ә. Ж. Скатова ; сый: Шығыстану фак., Г. М. Мұтанов. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2012. — 473, [1] б. Ұсынылып отырған библиографиялық көрсеткіште Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) туралы әдебиеттің библиографиясы қамтылып көрсетілген. Көрсеткіште әл-Фарабиге арналған еңбектердің библиографиялық тізімі, өмірі мен мұрасы туралы әдебиеттер, диссертацияларының авторефераттары бар.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Қайырымды қала. Музыка туралы кітап : әлеуметтік-этикалық трактаттар / Әбу Насыр әл-Фараби; [жоба авт. Р. Сейсенбаев]; Ұлы ақын-жазушылар мен ойшылдар аллеясы, «Аманат» журналының кітапханасы. – Алматы : RS; Халықаралық «Абай» клубы, 2018. – 929, [6] б. Сөз – материя мен форма туралы, барлық денелер субстанциялығының осыларға негізделетіндігі, адам туралы, адам жанының қабілеттері туралы және оның пайда болуы жайлы. Қайырымды қалаға қарама-қарсы қалалардың қанша түрі бар. Музыка теориясы бойынша үлкен тарихнамалық материалдар қолданылған, музыкалық өнердің практикалық мағынасы мен адамның рухани әлемін қалыптастырудағы маңызы ашып керсетілген.
	Әл-Фарабидің қайырымды қаласы және болашақ ұрпақ тәрбиесі : студенттік топтарда тәрбие жұмысын ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар / Әл-Фараби атын. ҚазҰУ; құраст.: Т. Л. Тәжібаева. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2016. – 46 б. Студенттік топтарда тәрбие жұмысын ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар. Әл-Фараби тұлғасын ашуда мынадай үш негіздің сомдалған жиынтығын көреміз: біріншіден, Әл-Фараби ұлы ғалым, екіншіден, өнер әлемін, оның ішінде музыка дүниесін терең зерттеген адам, үшіншіден, ол – сөзсіз дін әлемінің басты тұғырнамаларын философиялық тұрғыдан негіздеген, осы бағытта көп еңбек еткен тұлға. Бұл қасиеттердің барлығы жиналып келгенде, студент жастар үшін үлкен тәрбиелік мәнге ие болатыны сөзсіз.
	«Әл-Фараби – даналықтың Жібек Жолымен» : студ. мен жас ғалымдардың ғылыми форумы (2016; Алматы). ІІІ Халықаралық Фараби оқулары және «Жас тілшілер» атты IV Қожакеев оқулары аясында «Әл-Фараби – …» атты студенттер мен жас ғалымдардың ғылыми форумының материалдары. 14 сәуір, 2016 ж. = «Аль-Фараби – по Шелковому Пути мудрости»: [жинақ] / Әл-Фараби атын. ҚазҰУ, Журналистика фак. Баспасөз және электронды БАҚ каф.; [ғыл. ред. С. Медеубек, Г. С. Сұлтанбаева; жауапты ред. Н. П. Сапарходжаева]. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2016. — 223 б. Қожакеев – қазақ сатирасының тарихы мен ерекшеліктерін зерттеп, негізін қалаған ғалым. Ол – қазақ әдебиеті мен баспасөзінің тарихы, теориясы жөніндегі 200-ден астам мақала мен көркем-публицистикалық очерк, фельеотондардың авторы.
	Философия ғылымдарының докторы, профессор Алтаев Жақыпбек Алтайұлының 70 жылдық мерейтойына арналған «Әл-Фараби қазақ және әлем философиясы, мәдениеті мен өркениетінде» : халықаралық ғыл.-тәж. конф. (2018; Алматы). ҚР Білім және ғылым м-гі, Әл-Фараби атын. ҚазҰУ ; [жауапты ред. Ә. Құранбек]. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2018. — 363 б. Еңбекте Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті философия және саясаттану факультеті, философия кафедрасы мен Әл-Фараби орталығы ұйымдастырған «Әл-Фараби қазақ және әлем философиясы, мәдениеті мен өркениетінде» атты философия ғылымдарының докторы, профессор Жақыпбек Алтаевтың 70 жасқа толуына арналған халықаралық ғылыми-тәжірбиелік конференция материалдары жинақталған.
	VІ халықаралық Фараби оқулары, халықаралық ғыл.-тәж. конф. (6 ; 2019 ; Алматы). «Әл-Фарабидің рухани-мұрасы мен қазіргі заманғы шығыс» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, 3 сәуір 2019 ж. : жинақ / әл-Фараби атын. ҚазҰУ, Р. Б. Сүлейменов атын. шығыстану ин-ты, Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті ун-ті ; [жауапты ред. Д. Т. Көптілеуова]. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2019. – 171 б. – Қаз., орыс және ағыл. тілдерінде. Бұл жинаққа «Әл-Фарабидің рухани мұрасы мен қазіргі заманғы шығыс» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары еніп отыр. Жинақтағы ғылыми зерттеулер ұлы ойшылдың өмірі мен жұмысының әртүрлі аспектілерін қамтиды.
	«Әл-Фараби білім, тәрбие концепциялары – қазіргі жастардың рухани өмірінде» студенттердің респ.-ғылыми конф. (2015; Алматы). Қазақ тіл білімі кафедрасында құрылған «Лингвистикалық болжау орталығы» тіл үйірмесінің ұйымдастыруымен өтетін Қазақ хандығының 550 жылдығына орай «Әл-Фараби білім, тәрбие …» атты студенттердің республикалық-ғылыми конференциясының мақалалар жинағы : жинақ / Әл-Фараби атын. ҚазҰУ ; [ғыл. ред. Ө. Әбдиманұлы]. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2015. — 117, [1] б. Студенттер мен жас ғалымдардың Қазақ хандығының 550 жылдығына орай өткізілген «Әл-Фараби білім, тәрбие концепциялары – қазіргі жастардың рухани өмірінде» атты республикалық-ғылыми конференциясы материалдарының жинағы.
	Әл-Фараби : Философия. Мәдениет. Дін = аль-Фараби: Философия. Культура. Религия : Әл-Фараби атын. ҚазҰУ-нің 75 жылдығына арн. халықаралық ғылыми-тәжірибелік конф. материалдары, Алматы 18-наурыз 2009 ж.ф / [ред. Б. Т. Жұмағұлов]. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2009. — 462, [1] б. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 75 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарынан тұратын жинаққа қазақстандық және шетелдік ғалымдардың әл-Фарабидің философиялық мұрасы мәселесі және оның қазіргі әлемдік философиядағы орны, сондай-ақ қазіргі философияның, мәдениет пен діннің даму тенденцияларын зерттеу жөніндегі ғылыми мақалалары кіреді.
	Фарабитану : оқу құралы / [Ж. Алтаев және т. б.; жалпы ред. басқ. Ж. А. Алтаев]; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ, Әл-Фараби орталығы. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2019. — 139, [1] б. Оқу құралында әлемдік өркениеттің ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық мұраларындағы терең өмірлік даналық, гуманизм және энциклопедиялық ғылыми ілімі қарастырылады. Ойшылдың өмір сүрген дәуірі, «Екінші ұстаз» дүниетанымын қалыптастырған тарихи жағдай туралы егжей-тегжейлі баяндалып, әл-Фараби философиялық мұрасының отандық философиялық және ғылыми ойға ғана емес, сонымен қатар мұсылмандық, еуропалық өркениеттерге қосқан үлесі туралы айтылады.
	Қазақ халқының философиялық мұрасы : жиырма томдық. – Астана : Аударма, 2006. – (Мәдени мұра). – 16-т. : Фарабитану / ред. А. Құрманғалиқызы ; құраст. Ә. Н. Нысанбаев ; ауд. Т. Ғабитов. – 436 б. Кітап қазақстандық философиядағы жетекші бағыттардың бірі – фарабитануға арналған. Оған Әбу Насыр әл-Фарабидің энциклопедиялық мұрасының әр алуан қырлары ашылатын қазақстандық ғалымдардың жұмыстары енгізілген.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық жинақ / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқа. Қ. Көшербаев (төраға), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақпаева және т. б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. 1-т.: Қайырымды қала. — 245, [1] б. Әл-Фарабидің бұл шығармасында мемлекеттің пайда болуы, ондағы теңсіздіктің өмірге келуі, идеал қала халқының моральдық бейнесі, қала әкімдеріне қажетті адамгершілік қасиеттер, әр адамның бақытқа жетуі үшін бүкіл қоғам болып тіршілік ету керектігі туралы айтылған.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық жинақ / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқа.: Қ. Көшербаев (төраға), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақпаева және т. б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. 2-т. : Философиялық трактаттар. — 223 б. Даналықтың ерекшелігі – әрбір ең түпкі нәрсенің шекті себептерінің оған мәлімділігі болса және адам өмірінің мақсаты бақыт болса, ал мақсат сол себептердің бірі болса, онда, даналық дегеніміз шын бақыт болып табылатын зат туралы білімнің бізге беретіні болып шығады. Даналық дегеніміз – шын бақыт туралы білім беретін нәрсе, ал пайымдағыштық – бақытқа жету үшін орындау керек болатын әрекеттер туралы білімнің беретін дүниесі.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық жинақ / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқа.: Қ. Көшербаев (төраға), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақпаева және т.б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019, 3-т.: Әлеуметтік-этикалық трактаттар. — 283, [3] б. Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық көзқарастары туралы. Әл-Фараби өзінің «Азаматтарды бақытқа жетелеудің жолы» атты еңбегінде: «қала әкімі мен мұғалім бірдей дәрежеде тәрбиеші болып табылады. Мұғалім бала тәрбиелесе, әкім қала тұрғындарын тәрбиелейді» деп тұжырымдайды. Оның пікірінше: «оқып-білім алу арқылы дүниені танып білуге, оның әсемдігі мен толыққандылығын байқауға болады. Әрі оқып-білу үшін, әртүрлі кәсіпті меңгеру үшін, адамгершілік қасиетті қалыптастыру үшін, талмай еңбек етіп, ерік-жігерді дамыту қажет, әрі оған тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу арқасында жетуге болады».
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық жинақ / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқа.: Қ. Көшербаев (төраға), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақпаева және т. б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. 4-т. : Музыка туралы үлкен кітап. — 213, [1] б. Бұл еңбекте музыкалық өнердің теориялық және практикалық мағынасын ашатын әл-Фараби шығармасының қазақ тіліне алғаш аударылған нұсқасы берілген. Онда музыка теориясы бойынша үлкен тарихнамалық материалдар қолданылған, музыкалық өнердің практикалық мағынасы мен адамның рухани әлемін қалыптастырудағы маңызы ашып көрсетілген.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық жинақ / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқа.: Қ. Көшербаев (төраға), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақпаева және т. б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019, 5-т.: Ғылым туралы кітап. — 287 б. Ұлы ойшылдың шығармалар жинағына енген бұл том әл-Фарабидің ғылымдағы, оның жаратылыстанудағы, яғни медицина, физика, химия және т.б. салалардағы, сондай-ақ «ғылым патшасы» аталған математикадағы ізденістерге арналады. Бұл томға ғалымның «Евклидтің бірінші және бесінші кітап кіріспесіндегі түсініксіз тұстарды түсіндіру», «Геометриялық денелердің табиғи құпиялары мен рухани шебер амалдар туралы кітап», «Адам денесінің мүшелері туралы Аристотельмен келіспеген Галенге айтылған уәждер» және белгілі трактаттары енген.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық жинақ / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқа.: Қ. Көшербаев (төраға), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақпаева және т. б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. 6-т. : Ой-сана туралы кітап. — 252, [2] б. Әл-Фарабидің жаратылыстану саласында сақталып қалған шығармалары – математика, физика, астрономия, оптика, метеорология салалары бойынша мол ғылыми-теориялық және тәжірибелік деректер жайлы баяндалған.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық жинақ / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқа.: Қ. Көшербаев (төраға), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақпаева және т. б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. 7-т.: Ұстаздың оралуы / Ә. Әлімжанов. — 278, [1] б. Аристотельден кейінгі «Екінші ұстаз» атанған ұлы оқымысты бабамыз әл-Фараби кесенесіне зиярат тағылымдары. Әл-Фараби – ортағасырлық ғылымдардың қай саласында да үздік білімнің иесі, энциклопедист ғалым ретінде даңқы шыққан ғұлама-ойшыл.
	Әл-Фарабидің тригонометриялық мұрасы : оқу-әдістемелік құрал / Е. Ы. Бидайбеков [және т. б.]; ҚР Білім және ғылым м-гі, Абай атын. ҚазҰПУ. — Алматы : Абай атын. ҚазҰПУ, 2016. — 164, [2] б. Бұдан 25-30 жыл бұрын шығыс ғылымы мен мәдениет тарихын зерттеушілер «Фараби математик болған ба?» деген сауалға екіұшты жауап беріліп келген еді. Ұлы ғұламаның ғылыми мұраларын зерттеудегі бұл олқылықтың орны қазір толды деп толық айта аламыз, өйткені Қазақстан фарабитанушыларының зерттеулері нәтижесінде тарихта тұңғыш рет Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасы 1972 жылы Фарабидің «Математикалық трактаттарын» басып шығарды. Бұған қоса ғұламаның математикалық еңбектерін талдауға, зерттеуге арналған осы оқу-әдістемелік құрал жарияланып отыр.
	Әл-Фәрәбидің геометриялық мұрасы заманауи білім беруде : оқу-әдістемелік құрал / Е. Ы. Бидайбеков [және т. б.]; ҚР Білім және ғылым м-гі, Абай атын. ҚазҰПУ. — Алматы : Абай атын. ҚазҰПУ, 2015. — 246 б. Оқу-әдістемелік құралда әл-Фарабидің бірегей геометриялық мұрасын заманауи мектептегі білім беруге енгізу мәселелері, яғни әл-Фарабидің 10 кітапшадан тұратын геометриялық салу есептерінің білім берудегі ерекшеліктері, оқушылардың өзіндік және шығармашылық жұмыс істеуіне арналған материалдар және әл-Фарабидің өмірінен алынған мәліметтер қарастырылған.
	Әл-Фарабидің арифметикасы, алгебрасы мен музыка теориясы қазіргі білім беру жағдайында : оқу-әдістемелік құралы / Е. Ы. Бидайбеков [және т. б.]; ҚР Білім және ғылым м-гі, Абай атын. ҚазҰПУ. — Алматы : Ұлағат, 2017. — 113, [1] б. Бұл оқу-әдістемелік құралда әл-Фарабидің арифметикасы, алгебрасы мен музыка теориясы туралы баяндалып, оны қазіргі білім беру жағдайында оқытудың құралдары мен тиімді әдістері келтірілген.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Қайырымды қала : философиялық трактаттар : 4 кітаптағы шығ. жин. / Әбу Насыр әл-Фараби ; жоба идеясы: Р. Сейсенбаев ; жауап. ред. және құраст. К. Серікбаева ; сый Ж. Алтаевтан ; Әлем хал. ин-ты, ҚазҰУ жанындағы әл-Фараби орт. — Алматы : RS; Халықаралық «Абай» клубы, 2014. Т. 1. — 500, [4] б. «Ұлы ұстаздың терең ойларына үңіле отырып, мен, алпыс сегіз жасар ақсақал, әл-Фарабидің баға жетпес мұрасын түсініп, ұрпақтан-ұрпаққа қасиетті жәдігер ретінде, қазақ ұлтының өлмес қазынасы ретінде жеткізе берсін деп дұға етемін».
	Әбу Насыр әл-Фараби. Әріптер кітабы : монография / Әбу Насыр әл-Фараби ; ауд., ескерт., кіріспе сөз К. Х. Таджикованікі ; сый А. А. Купчишинадан; Әл-Фараби ат. КазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2005. — 220, [2] б. Бұл монография – араб-мұсылман орта ғасырларының ең ірі ойшылдарының бірі Әбу Насыр әл-Фарабидің «Әріптер кітабы» трактатының аудармасы. Аудармамен қатар кітапта кіріспе мақала және аударма жайлы ескертулер бар.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Музыка жайлы кітап : философиялық трактаттар : 4 кітаптан тұратын шығармалар жинағы / Әбу Насыр әл-Фараби ; жоба идеясы Р. Сейсенбаевтікі ; жауапты ред. және құраст. К. Серікбаева ; сый Алтаева, Ж. А. ; Әлем халықтары әдеб. ин-ты және ҚазҰУ жанындағы Әл-Фараби орталығы. — Алматы : RS; Халықаралық «Абай» клубы, 2014. Т. 2. — 507, [1] б. «Ұлы ұстаздың терең ойларына үңіле отырып, мен, алпыс сегіз жасар ақсақал, әл-Фарабидің баға жетпес мұрасын түсініп, қасиетті жәдігер ретінде, қазақ ұлтының өлмес қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жете берсін деп дұға етемін».
	Әбу Насыр әл-Фараби. Ақыл туралы кітап : монография / Әбу Насыр әл-Фараби ; жоба идеясы Р. Сейсенбаевтікі ; жауапты ред., құраст. К. Серікбаева ; сый Ж. А. Алтаевтан; Әлем халықтары әдеб. ин-ты, Халықаралық «Абай» клубы. — Алматы : RS; Халықаралық «Абай» клубы, 2014. — 229, [7] б. «…ақыл-парасат – адамдардың бақытты болуы үшін Алланың сыйлаған сыйы. «Адам нақ осы ақыл арқылы адам болған…»; «Ақыл-парасат күші – адамның ойлауына, пайымдауына ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш».
	Әбу Насыр әл-Фараби. Әл-Фараби туралы кітап : монография / Әбу Насыр әл-Фараби ; жоба идеясы Р. Сейсенбаев ; жауапты ред., құраст. К. Серікбаева ; сый Ж. А. Алтаевтан; Әлем халықтары әдеб. ин-ты, Халықаралық «Абай» клубы. — Алматы : RS; Халықаралық «Абай» клубы, 2014. — 253, [7] б. Бүгінгі таңда адамзаттың алдында үш жаһандық міндет тұр: бұл – әлемді қорғау, руханиятты қорғау және табиғатты қорғау. Олардың барлығы біздің одан әрі өмір сүруіміздің басты шарттары. Олардың әрқайсысы біреуі екіншісіз толық емес. Алдағы уақытта Қазақстанның ғана емес, бүкіл әлемнің тіршілігі осы үш бастамаға байланысты.
	Әл-Фараби және рухани мұра : монография / Әл-Фараби ат. ҚазҰУ; ред. алқа.: К. Нәрібаев, А. Дербісалиев, З. Мансұров ; ред.: С. Никанова, З. Башбаева. — Алматы : Қайнар; МП Саржайлау, 1994. — 239, [1] б. Монографияда алғаш рет әл-Фарабидің рухани-зияткерлік мұрасын жаңа әлемдік дәуірдің қалыптасып келе жатқан интегралдық дүниетанымы контекстінде зерттеуге әрекет жасалды. Авторлар өткеннің рухани мұрасының қазіргі заман мен жаңа дәуірдегі адамның қалыптасуы үшін тарихи маңыздылығын көрсетеді, әл-Фараби философиясының жаңа интегралдық дүниетаным мен қазақстандық қоғамның құндылық парадигмасының негіздерін қалыптастыру үшін адамгершілік-құндылық, философиялық-эстетикалық және эвристикалық әлеуетін қарастырады, сондай-ақ ойшыл тілінің философиясын қазіргі өзара түсіністік философиясының герменевтикалық ресурсы ретінде ашады.
	Әл-Фараби. Жаратылыстану-ғылыми трактаттары : монография / Әл-Фараби; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1987. — 495 б. Әбу Насыр әл-Фарабидің он жеті түпнұсқа шығармасы жарық көріп отыр. Олардың қатарында төмендегі трактаттар бар: «Философтардың сұрақтарына жауаптар», «Физиканың кейбір принциптері туралы», «Вакуум туралы», «Химия өнерінің қажеттілігі туралы», «Адам ағзасының мүшелері туралы», «Даналық негіздері», «Сұрақтардың болмысы», «Музыкалық үйлесімділік туралы», «Философияның дінге қатынасы». Олар әл-Фарабидің білімнің түрлі салаларына өзінің практикалық негіздері, теориялық алғышарттары мен тарихы бар, үнемі дамып келе жатқан көзқарасын көрсетеді.
	Әл-Фараби. Таңдамалы трактаттары : ғылыми басылым / Әл-Фараби; ҚР ҰҒА, Философия ин-ты. — Алматы : Ғылым, 1994. — 445, [3] б. Кітапқа ортағасырлық Шығыстың көрнекті ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің таңдамалы трактаттары енгізілген. Олардың қатарында: «Ғылымдардың жіктелуі туралы сөз»,»Философтың сұрақтарына жауаптар», «Әріптер кітабы»,»Философияны зерттеуден бұрын не болуы керек»,»Интеллект сөзінің мағынасы туралы», «Философияның дінге қатынасы» және әл-Фарабидің бұрынғы классикаға деген көзқарасын сипаттайтын қоғамды ақылға қонымды басқару шарттары туралы мәлімдемелері, этикалық, эстетикалық көзқарастары, көптеген басқа да мұралары бар.
	Әбу Насыр Мұхаммад әл-Фараби. Тарихи-философиялық трактаттары : монография / Әбу Насыр Мұхаммад әл-Фараби; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1985. — 622, [2] б. Кітапқа алғаш рет орыс тілінде жарық көрген әл-Фарабидің шығармалары енген. Олардың қатарында «Платон философиясы және оның бір бөлігі», «Платон «заңдарының» мәні», «Аристотель философиясы», » Аристотельдің «Метафизикадағы» мақсаттары туралы», «Ұлы Зенон Әлидің трактаты туралы», «Диалектика» трактаттары бар.
	Әбу Насыр Мұхаммад әл-Фараби. Птолемейдің «Алмагестіне» түсініктемелер : / Әбу Насыр Мұхаммад әл-Фараби ; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1975. Ч. 1 / араб тілінен ауд. А. Көбесов және Дж. әл-Даббаха. — 523, [3] б. Ортағасырлық Таяу және Орта Шығыс елдерінде астрономияның және онымен тығыз байланысты тригонометрияның дамуында Птолемейдің «Алмагесті», яғни ежелгі гректердің астрономиялық білімінің өзіндік жиынтығы үлкен маңызға ие болды. Әл-Фараби Птоломейдің «Алмагест» еңбегінің алғашқы комментаторларының бірі болды. Ол осы тақырыпта екі трактат жазды: «Алмагестке түсініктемелер» және «Қолданбалар кітабы». Әл-Фараби Птоломейдің ойларын өте дәл жеткізеді және оның мәтінін кең көлемде түсіндіреді.
	Әбу Насыр Мұхаммад әл-Фараби. Логикалық трактаттар : монография / Әбу Насыр Мұхаммад әл-Фараби ; ред. алқа А. М. Кунаев; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1975. — 670, [2] б. Бұл басылымға әл-Фарабидің келесі еңбектері кіреді: «Логика бойынша кіріспе бөлімдер» (аударған Б. Я. Ошерович және Е. Д. Харенко), «Эйсагоге» немесе «Кіріспе» кітабы және «Катагурия» немесе «Категориялар» кітабы (аударған А. В. Сағадеев), «Силлогизм» (аударған Б. Я. Ошерович және Е. Д. Харенко),»Поэзия өнерінің канондары туралы» (аударған Б. Я. Ошерович және Е. Д. Харенко),»Поэзия өнері туралы», «Софистика», «Риторика» (аударған Н. Н. Караев). Кітаптың қосымшасына әл-Фарабидің философиялық сөздігі және «Философиялық араб тілді терминологияны құру тәжірибесі мен дәстүрлері» мақаласы енді.
	Әл-Фараби. Математикалық трактаттар : монография / Әл-Фараби ; сый Г. Т. Сраиловадан. — Алма-Ата : Наука, 1972. — 321, [3] б. Кітапқа әл-Фарабидің шығармашылығын ашатын, оқырманға ол туралы өз дәуірінің ірі математигі ретінде толық түсінік беретін математикалық мазмұндағы барлық еңбектері кіреді.
	Әл-Фараби. Ғылыми шығармашылық : мақалалар жинағы / Әл-Фараби ; жауапты ред. Б. Г. Гафуров; КСРО ҒА, Шығыстану ин-ты. — М. : Наука, 1975. — 180, [4] б. Орта Азияның көрнекті ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабидің 1100 жылдығына арналған жинақ оның көпжақты ғылыми қызметімен және оның идеяларының ғылымның кейінгі дамуына әсерімен таныстырады. Жинаққа «КСРО-дағы Әл-Фараби» библиографиясы қоса енді.
	Әбу Насыр Мұхаммад аль-Фараби. Ақыл мен ғылым туралы : монография / Әбу Насыр Мұхаммад әл-Фараби; жауапты ред. А. М. Кунаев; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1975. — 112, [2] б. Әл-Фарабидің «Ақыл мен ғылым туралы» кітапшасына кіріспе және төрт трактат кіреді, олар : «Сөздің мағынасы туралы ақыл», «Химия өнерінің қажеттілігі туралы», «Галеннің Аристотелімен адам ағзасының мүшелеріне қатысты келіспеушіліктеріне қарсылығы туралы», «Ғылымдардың жіктелуінен» үзінділер.
	Әл-Фараби : дақылдарды синтездеу мәселесі / Әл-Фараби ат. ҚазМУ, «Әл-Фараби» орталығы; жауапты ред. К. М. Атымтаева. — Алматы : Тауар, 1998. — 75, [1] б. Мақалалар жинағы болып табылатын бұл кітапша ортағасырлық Шығыстың ұлы ойшылы әл-Фарабидің шығармашылығына арналған. Бүгінгі күннің зерттеулері әл-Фараби шығармашылығының жекелеген аспектілерін кешенді тәсілмен қарастырады. Гетерогенді болып көрінетін мақалалардың арасында бірыңғай логика бар. Сонымен қатар олар Фараби мұрасын зерттеуге бағытталған, тұтастай алғанда, мәдениеттер синтезі аясында әл-Фараби шығармашылық мұрасының орны мен рөлі туралы мүмкіндігінше көп ақпарат көздерін тарту мақсатымен біріктірілген.
	Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар : монография / Әл-Фараби; сый Н. Х. Сүйіншалиевадан; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука, 1973. — 398, [2] б. Кітап 1970 жылы жарық көрген әл-Фарабидің «Философиялық трактаттарының» жалғасы болып табылады. Онда мұсылман шығысындағы осы керемет ойшыл, ең ірі араб тілді ғалымдардың бірінің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-этикалық көзқарастары бейнеленген. Көптеген шығыс ортағасырлық философтардан айырмашылығы, ол саясатты философиялық тұрғыдан зерттеді. Мемлекеттік жүйе туралы пайымдау, басқару нысандарын сипаттау, этикалық және саяси нормаларды белгілеу, билеуші мен бағыныштыны тағайындау, қатігез қоғамды сынау – бұл өз трактаттарында әл-Фарабидің көтерген мәселелері. Ол адамдардың бақытқа жетуіне мүмкіндік беретін басқарудың тамаша үлгісін жасауға тырысты.
	Әл-Фараби. Музыка мен поэзия туралы трактаттар : монография / Әл-Фараби; сый Г. Т. Сраиловадан; ҚР ҒА, Философия ин-ты. — Алма-Ата : Ғылым, 1992. — 451, [2] б. «Музыка туралы үлкен кітап» шығармасынан және музыкалық өнердің теориялық мәселелерін, музыка теориясының негізгі принциптерін, музыкалық үйлесімділікті зерттейтін, музыкалық аспаптардың классификациясын беретін әл-Фарабидің бірқатар трактаттарынан аудармалар берілген.Кітап тарих және философия теориясы, эстетика, музыка және поэзия мамандарына арналған.
	Әл-Фараби. Философиялық трактаттар : монография / Әл-Фараби; ред. алқа (жауапты ред.) Ш. Е. Есенов; сый Г. Т. Сраиловадан; ҚазССР ҒА, Философии және құқық ин-ты. — Алма-Ата: Наука, 1972. — 429, [1] б. Кітап 1970 жылы жарық көрген әл-Фарабидің «Философиялық трактаттарының» жалғасы болып табылады. Онда мұсылмандық шығыстағы керемет ойшыл, ең ірі араб тілді ғалымдардың бірі – әл-Фарабидің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-этикалық көзқарастары бейнеленген. Оның көптеген шығыс ортағасырлық философтардан айырмашылығы – саясатты философиялық тұрғыдан зерттеді.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Әріптер кітабы : монография / Әбу Насыр әл-Фараби; ауд., ескертпелер, кіріспе мақала К. Х. Таджикова; сый Шығыстану фак.; Әл-Фараби ат. Қаз ҰУ. — Алматы: Қазақ ун-ті, 2013. — 220, [2] б. Бұл монография – араб-мұсылман орта ғасырларындағы ең ірі ойшылдардың бірі Әбу Насыр әл-Фарабидің трактатының аудармасы. Аудармамен қатар кітапта кіріспе мақала және аударма мәтініне ескертпелер бар.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Музыка туралы үлкен трактат : 2 томдық / Әбу Насыр әл-Фараби. — 2009. 2 Б. : ортағасырлық трактат. «Музыканың үлкен кітабы» трактаты бұл теорияны біртұтас тұжырымдама ретінде ұсынып қана қоймай, әл-Фарабидің философиясы мен ғылыми шығармашылығымен байланысын анықтауға бағытталған. Зерттеудің маңызды ерекшелігі – автордың әл-Фарабидің музыкалық-теориялық ілімінің бастауларын іздеуге және осы ілімде тікелей көрініс тапқан ортағасырлық араб мәдениетінің рухани-интеллектуалды тенденциялары мен мәселелерін сипаттауға деген ұмтылысы.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Философиялық трактаттар : монография / Әбу Насыр әл-Фараби; ҚазССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Алма-Ата : Наука КазССР, 1970. — 429, [1] б. Оқырмандар назарына “Ақыл (деген сөздің) мағынасы жайындағы пайымдама” және “Екі философтың — қасиетті Платон мен Аристотельдің көзқарастарының ортақтығы туралы” трактаттарының аудармалары, «Философияны зерттеуден бұрын не болуы керек»: «Ғылымдардың жіктелуі туралы сөз»; «Ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары» трактаттарының аудармалары ұсынылады.
	Әл-Фараби шығыс философиясының дамуы : монография / [А. Н. Нысанбаев және т.б.]. — Астана : Елорда, 2005. — 316, [3] б. Монографиялар әл-Фараби философиясының негізгі мәселелерін және олардың шығыс перипатетизм философиясындағы одан әрі дамуын ашады. Тарихи-философиялық, аксиологиялық және компаративистік тәсілдер негізінде авторлар ортағасырлық ойшыл идеяларының қазіргі заманмен рухани байланысын көрсетеді, Қазақстандағы фарабиологияның даму нәтижелерін талдауды және жалпылауды жүзеге асырады.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқа: К. Көшербаев (алғы сөз), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақбаева және т.б.]. – Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. – Т. 1: Қайырымды қала. – 237, [1] б. Жинақтың бірінші кітабында «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат» бар. Бұл бірқатар қоғамдық, әлеуметтік, этикалық мәселелерді талдауға арналған. Әл-Фараби мемлекет құру тақырыбын ашады, адам жанының қабілеттері, армандардың себептері, әділеттілік, кішіпейілділік, надан қалалар туралы ой толғайды. Бірінші томда әл-Фарабидің ғалым-философтардың дүниетанымына ықпалы ашылады.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқа.: Қ. Көшербаев (алғы сөз), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақбаева және т.б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. —Т. 6: Әріптер кітабы. — 311 б. Алтыншы кітап – «Әріптер кітабы». Бұл еңбек әл-Фараби шығармаларының арасында ерекше орын алады. Ғалым, аудармашы Клара Тәжікова жазғандай, ол әл-Фараби метафизикасы туралы жан-жақты кітап. 1969 жылы Бейрутта жарияланған кең көлемді және мазмұны бойынша әмбебап трактаттың үш үлкен бөлімі бар. Әр бөлім өзіндік зерттеу пәніне ие, бұл – метафизика және оның категориялары, тілдің философиялық мәселелері және силлогистикалық өнерде сауал бөлшектерін қолдануға қатысты сұрақтар.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқ.: К. Көшербаев (алғысөз), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақбаева және т.б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. — 5000 (таралым). — ISBN 978-601-7983-14-7. Т. 3: Әлеуметтік-этикалық трактаттары. — 307, [3] б. Үшінші том – «Әлеуметтік-этикалық трактаттары». Бұл кітапқа ойшылдың келесі еңбектері кірді: «Бақыт жолын сілтеу»,»Азаматтық саясат»,»Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері»,»Бақытқа жету жайында».
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқ.: К. Көшербаев (алғысөз), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақбаева және т.б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, Т. 4: Музыка туралы үлкен кітап. — 319 б. Төртінші том «Музыка туралы үлкен кітап» – ғалымның бұл еңбегі туралы академик, философ М. Бурабаев: «бұл орасан зор еңбек пен таланттың нәтижесі, әл-Фарабидің бүкіл өмірінің жемісі» дейді. «Бұл – таным теориясы, логика, эстетика, поэзия, педагогика, анатомия, математика, физика, акустика, инструменталистика және т. б. мәселелерді қамтитын синтетикалық және энциклопедиялық шығарма».
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқ.: К. Көшербаев (алғысөз), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақбаева және т.б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. — 5000 (таралым). — ISBN 978-601-7983-16-1. Т. 5: Жаратылыстану-ғылыми трактаттары. — 357, [1] б. Әбу Насыр әл-Фарабидің ғылыми мұрасы (шамамен 870-950) өте үлкен және алуан түрлі. Ол 160-тан астам трактат жазды, онда ол сол кездегі барлық белгілі білім салаларын дамытты. Өз дәуірінің материалдық және рухани мәдениетінің жетістіктерін қорытындылай келе ол прогрессивті философиялық жүйені құрды және осылайша әлеуметтік-ғылыми ойдың қазынасына құнды үлес қосты.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқ.: К. Көшербаев (алғысөз), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақбаева және т.б.]. — Алматы : Халықаралық «Абай» клубы, 2019. Т. 2: Философиялық трактаттары. — 206, [1] б. «Философиялық трактаттардың» екінші кітабында әл-Фарабидің философиялық көзқарастары мен редакциялық алқа кіріспесі (Б. М. Кедров, Ш. Е. Есенов, А. Х. Қасымжанов) ұсынылады. Бұл жұмыста екінші ұстаздың интеллект сөзінің мағыналары, Платон мен Аристотельдің көзқарастарының ортақтығы жайлы, ғылымдардың жіктелуі, жаратылыстану және құдайлық ғылымдар, азаматтық ғылым, құқықтану және теология туралы пайымдаулары бар.
	Көшербаев, Қырымбек. Әбу Насыр әл-Фараби : 7 томдық / [Халықаралық «Абай» клубы және т.б.; ред. алқ.: К. Көшербаев (алғысөз), Р. Сейсенбаев (жауапты хатшы), А. Сырғақбаева және т.б.]. — Алматы: Халықаралық «Абай» клубы, 2019. Т. 7: Ақыл-ой туралы кітап. — 206 б. Аты әлемге белгілі әл-Фарабидің еңбектерінен нәр алмаған, сусындамаған ғалым жоқ деп айтуға болады. Орта ғасыр кезеңінде әсіресе әл-Фараби өзінің философиялық жүйелі еңбектерімен ғылым тарихында, логика, музыка теориясы, астрология, теоретикалық медицина, математика, мемлекет іліміне қатысты өзінің жарқын ойларын таныта отырып, әлемдік ғылымға өзіндік ізін қалдырды. Оның ойлары ибн Сина және ибн Рушд сияқты кейінгі философтармен жалғастырылып, Спиноза философиясына және ол арқылы француз философиясына айтарлықтай өз ықпалын тигізді.
	Әбу Насыр әл-Фарабидің философиясы : монография / ҚР ҒА Ғылым мин., Философия ин-ты; жауапты ред. М. С. Бурабаев. — Алматы : Ақыл кітабы, 1998. — 207, [1] б. Монография – орта ғасырлардағы көрнекті ойшыл әл-Фарабидің мұрасын зерттеуге арналған шығармалар циклінің жалғасы. Ол әл-Фарабидің шығармашылық мұрасының іргелі мәселелерін жалпылама зерттеу сипатына ие.
	Хайруллаев, Музаффар Мухитдинович. Әбу Насыр әл-Фараби : 873-950 / М. М. Хайруллаев; КСРО ҒА. — М. : Наука, 1982. — 301, [2] б. Кітап әл-Фарабидің өмірбаянын қайта құрастырады, оның ғылыми, сонымен қатар философиялық принциптерін егжей-тегжейлі сипаттайды. Әл-Фарабидің ғылым тарихшысы, ежелгі және ортағасырлық шығыс ғылымдарының бірінші классификациясын жасаушы ретіндегі шығармашылық қызметі, оның медицина, астрономия, математика және т. б. салаларға қосқан үлесі талданады.
	Хайруллаев, М. М. Фарабидің дүниетанымы және оның философия тарихындағы маңызы : монография / М. М. Хайруллаев; сый П. М. Уразаевадан; Өзбек ССР ҒА, Философия және құқық ин-ты. — Ташкент : Фан, 1967. — 354, [2] б. Жұмыс Орта Азия және бүкіл Таяу және Орта Шығыс халықтарының әлеуметтік-философиялық ғылым тұрғысынан дамуының аз зерттелген кезеңдерінің біріне – ерте орта ғасырлар кезеңіне (IX–X ғасырлар), оның көрнекті өкілі, Орта Азия философы Әбу Насыр Фарабиге арналған.
	Хайруллаев, Музаффар Мухитдинович. Фараби және оның философиялық көзқарастары : монография / М. М. Хайруллаев; сый Н. Х. Сүйіншалиевадан. — М. : Знание, 1975. — 30, [2] б. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық көзқарасын тарихи жағдайда, яғни оның өз дәуірімен байланысты қарағанда ғана терең түсінуге болады. Орта ғасырларда философиялық ойдың дамуы діни ілім негіздеріне сүйенді. Демек, Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімін де өз кезеңінің діни түсініктері тұрғысынан қарастырған лазым.
	Қабылова, Айна Сағатбекқызы. Әбу Насыр әл-Фараби және араб-мұсылман философиясы : оқу құралы / А. С. Қабылова; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2004. — 51, [1] б. Аталмыш оқу құралында ғұлама оқымысты, энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің философиялық және ғылыми мұраларына, оның араб-мұсылман философиясындағы рөліне ерекше мән беріледі. Бірінші тарауда ислам өркениетінің қалыптасуы мен даму проблемалары қарастырылса, екінші тарауда ойшылдың философиялық шығармашылығы және классикалық дәуірдегі эстетикалық танымның дамуына қосқан үлесі зерттеледі.
	Қазақ философиясы тарихы : ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін / ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану ин-ты. — Алматы : ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану ин-ты, 2014. 1-т.: Қазақ философиясының қалыптасуы. — 391, [9] б. Ұжымдық монографияда қазақ халқы философиясының қалыптасуы мен дамуының мифологиялық, тарихи, мәдени негіздері заманауи құндылықтар тұрғысынан сараптаудан өткізіледі. Авторлар қазақ халқының ежелгі түркілік дәуірдегі дуниетанымдық айшықтар мен құндылықтық бағдарларды өзіндік рухани жүйе ретінде қарастырады. Осы тарихи құбылыстың қазіргі тарихи кезеңмен рухани сабақтастығы мен кейбір қайшылықты тұстары жан-жақты зерделенеді.
	Қазақ халқының философиялық мұрасы : 20 томдық / [құраст. Ә. Нысанбаев, Ғ. Құрманғалиева]. — Астана : Аударма, 2005. 3-том: Әл-Фараби философиясы. — 494, [2] б. — (Мәдени мұра). Кітапта Әбу-Насыр әл-Фарабидің Платон мен Аристотельдің философиялық көзқарастарын, ғылымдардың жіктелуі мен логикалық мәселелерді талдаған негізгі еңбектері ұсынылған. Басылым ғалымдар мен оқытушыларға, студенттерге және көне мәдени мұраларға қызығушы қауымға арналады.
	Қарлыға, Бекір. Әл-Фараби – өркениет философы : жинақ / Б. Қарлыға; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2016. — 96, [1] б. Ислам өркениетінің алтын дәуірінің бастауында тұрған түріктің ұлы ойшыл-философы геологиядан метафизикаға, онтологиядан логикаға, этикадан саясат философиясына, физикадан астрономияға, психологиядан музыка теориясына дейінгі салаларда еңбектер жазып, өзінің терең философиялық білімімен Антика ой-дүниесінің орта ғасырларға және бүгінгі заманға дейін жетуіне дәнекер болды.
	Құл-Мұхаммед, Мұхтар. Әл-Фараби : тарих, тұлға, уақыт / М. Құл-Мұхаммед; ҚР Білім және ғылым м-гі. – Алматы : Аруна, 2006. – 96 б. «Аруна» баспасы «Шығыстың ұлылары» атты топтаманың жалғасын ұсынады. Балалар мен ересектерге арналып қазақ және орыс тілдерінде жазылған бұл көркемсуретті туындыда әлемге әйгілі ғұлама ғалым, философ әрі ақын Шығыс халықтары Екінші Ұстаз атандырған Әбу-Насыр Мухаммед әл-Фарабидің өмірі мен қызметі жүйелі әрі әсерлі баяндалады.
	Әбдіраманов, Шәмшиден. Әл-Фараби көпірі : повесть, әңгімелер / Ш. Әбдіраманов. — Алматы : Жалын, 1988. — 220, [4] б. Кітап ұлы ғұлама әл-Фарабидің бейнесін көркемдік тұрғыдан ашады. Әл-Фараби феномені – теңдесі жоқ құбылыс. Оның баға жетпес ғылыми мұрасының жалпыадамзаттық маңызы зор. Ұлы ойшыл – орта ғасырларда ірі сауда орталығы, ғылым-білім және мәдениет ошағы болған Отырардың тумасы. Ол – әлемдік деңгейдегі тұғырлы тұлға, біздің мақтанышымыз.
	Әбу Насыр әл-Фараби мұрасы және қазіргі заман = Abu Nasr al-Farabi’ s legacy and modernity : халықаралық ғылыми-теориялық конф. материалдары, 12-13 желтоқсан 2013 ж. / ҚР Білім және ғылым м-гі, Әл-Фараби атын. ҚазҰУ; жауапты ред.: Д. Т. Көптілеуова; сый Әдістемелік бөлімнен. — Алматы : Қазақ ун-ті, 2013. — 351, [3] б. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жылдық мерейтойына арналған «Әбу Насыр әл-Фараби және қазіргі заман» халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдарының жинағына Екінші ұстаз атағына ие болған ғұлама тұлғасына қатысты деректерді зерттеу, оның мұраларын зерделеу, бұл еңбектердің адамзат өркениеті тұрғысындағы құндылығын белгілеу, қазіргі замандағы ғылымның дамуына тигізген әсерін тану, таныту мақсатында жазылған шетелдік және отандық ғалымдардың, докторанттардың, магистранттардың зерттеу еңбектері енді.
	Әл-Фарабидің стилі мен лексикасы : оқу құралы / ауд. Ә. Ш. Әлімжанова. — Б.м. : Б.и., Б.г.. — — Б.ц. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық көзқарастарында басты үш бағыт анық аңғарылады: ол дүниенің мәңгілігін мойындады, танымның болмысқа тәуелділігін растады, ақыл-парасат туралы ілімді саралады. Мәңгілік пен тәуелділік бастауларын құдіретті Алладан, аспан әлеміндегі құбылыстардың мәнінен, ақыл-парасаттан, адамның жан-дүниесінен, түр мен материя арақатынасынан іздеді. Әл-Фараби сезім мен ойлау, тәрбие мен іс-әрекет жүйесін жетілдіру мәселесіне қайта айналып соғып отырған. «Білімсіз адамгершілік молаймайды, білімсіз адам өзгенің абзал қасиеттерін тани алмайды. Жан-дүниені тәрбиелемей үлкен жетістікке жету жоқ. Ғылым мен тәрбие ұштасса ғана рухани салауаттылыққа жол ашылмақ. Мінез-құлқын түзей алмаған адамның ақиқат ғылымға қолы жетпейді» деп ескертеді.
	Әлемдік философиялық мұра : 20 томдық / . — Алматы: Жазушы, 2005. 4-т.: Әл-Фараби мен Ибн Сина философиясы. — 566, [2] б. Ұсынылып отырған антологияда Ислам Ренессансының көрнекті өкілдері, орта ғасырлық Орта Азия философиясының негізін қалаушылар әл-Фараби мен Ибн Синаның басты философиялық еңбектері алғаш рет қазақ тілінде ұсынылып отыр.
	Әл-Фараби : дастан. Жұпар Ақтомпышқызы Қожақ. – Астана, 2018. – 83 б. Әл-Фараби – ортағасырлық ғылымдардың қай саласында да үздік білімнің иесі, энциклопедист ғалым ретінде даңқы шыққан ғұлама-ойшыл. Философия мен логика, математика мен физика, музыка мен поэзия, грамматика мен азаматтық саясат… Көне гректің бай мұрасын жан-жақты игерген ол аристотелизм мен ислам идеяларына өте терең талдаулар жасады. Бұл көркем туынды осы ұлы ойшылдың 1150 жылдығына тарту ретінде ұсынылып отыр.
	Әл-Фараби. Мұсылман философы және Аристотельден кейінгі екінші ұстаз / [араб. ауд.: А. А. Мусинова]. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. – 231, [1] б. «Дін –бәрі үшін ең бастының жазмышы арқылы алдын ала айқындалған көзқарас пен іс-қимыл. Діннің арқасында бәрі өз бойларында ұяланған мақсатқа жетеді…» …Ол сөйтіп, Құдай адам бойына белгілі бір мақсатты ұялатты және өзінің барлық іс-әрекетінін барысында ол оның парасат пен парасатты шығармашылық екенін дәлелдеді деп тұжырымдады.
	Әбу Насыр әл-Фарабидің ақыл-ой пікірлері мен нақыл сөздері: жинақ / [жалпы ред. басқ. Ғ. М. Мұтанов ; құраст.: Ж. С. Сандыбаев, Ы. М. Палтөре]. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. – 233, [1] б. Кітапта ортағасырлық ұлы ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің бүгінгі күнге дейін сақталған трактаттарынан таңдалған ойлар мен нақыл сөздер (афоризмдер) келтірілген. Олар араб, қазақ және орыс тілдерінде «Адам», «Қоғам» және «Өркениет» тараулары бойынша жүйеленген. Басылым Әбу Насыр Әл-Фарабидің мұрасына қызығушылық танытатын кең аудиторияға арналады.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Бақытқа жету жайында: монография / Әбу Насыр әл-Фараби ; араб тіл. ауд. және түсініктеме берген Ж. Сандыбаев. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. – 65, [3] б. Қазақ даласынан шыққан және халқымыздың мақтанышына айналған әл-Фараби бұл трактатта адам бақытына қажетті теориялық, зияткерлік және этикалық ізгіліктермен, сондай-ақ практикалық ғылымдармен таныстырады. Ғалым қоғамдағы және жалпы адам өміріндегі білім мен тәрбиенің, «идеалды адамның», өмірдегі «асыл мақсаттың», «үлгілі көшбасшының», «имамның», «шынайы философтың» және басқалардың маңыздылығын түсіндіреді. Мұндай ұғымдар егжей-тегжейлі зерттелген. Ең бастысы, дана ғалым осы трактатта өзінің мына әйгілі тұжырымдамасына келеді: «Мемлекетті басқаруға ниетті адам – ол нағыз философ». Кітап жалпы оқырман қауымға арналған.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Ғылымдардың жіктелуі туралы: монография / Әбу Насыр әл-Фараби ; ауд. және түсініктеме берген Ж. Сандыбаев. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. – 61, [3] б. Қазақ даласынан шыққан және халқымыздың мақтанышына айналған әл-Фараби осы трактатта сол кездегі белгілі ғылымдарды жіктейді: лингвистика, логика, арифметика, геометрия, оптика, астрономия, музыка, поэзия, шешендік өнер, механика, физика, теология, саясат, құқықтану, калам және т. б. Ортағасырлық ойшыл осы ғылымдар мен білімдердің әрқайсысына жеке сипаттама береді, олармен байланысты салалар мен білім бөлімдерін талдайды. Кітап жалпы оқырман қауымға арналған.
	Әл-Фараби дәуірі және өркениеттер диалогы : өмір және философиялық мұра туралы көзқарастар / [А. Қасымжанов және т.б.] ; бас ред. Ғ. М. Мұтанов; ҚР Білім және ғылым м-гі, Ғылым комитеті, Р. Б. Сүлейменов атын. Шығыстану ин-ты. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. – 365, [4] б. Бұл басылым Ұлы Ұстаз, Отырар қаласының тумасы, классикалық ортағасырлық ислам философиясының көрнекті өкілі Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдығына арналған. Кітапта философтың ең бай мұрасы – көзі тірісінде Шығыс Аристотелі деп атанған Ұстаздың философиялық көзқарастары, оның ізбасарлары және Отанына оралу кезеңдері туралы мәліметтер жинақталған. Ойшылдың дара жолының қалыптасу дәуірінің ерекшеліктері, оның өмір туралы әмбебап көзқарастары және данышпанның әлемдік және дала өркениетінің дамуына, білім мен ғылымның дамуына қосқан үлесі – әл-Фараби ілімінің сабақтастығы мен қазіргі әлемдегі ізгіліктің адамгершілік канондарының КЕПІЛІ. Басылым ХХІ ғасыр жастарына және Ұлы Даланың зияткерлік тарихына қызығушылық танытушыларға арналады.
	Әл-Фарабидің ғылыми мұрасы : еңбектеріне түсініктемелер / [Г. К. Құрманғалиева және т.б.] ; бас. ред. Ғ. М. Мұтанов; Әл-Фараби ат. ҚазҰУ, Философия, саясаттану және дінтану ин-ты. -Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. – 273, [1] б. Бұл басылым Әбу Насыр әл-Фараби есімді ұлы ойшыл, ғалымның 1150 жылдық мерейтойына арналған. Кітапта ұлы ғалым Әбу Насыр әл-Фараби трактаттарының интеллектуалды мазмұны, олардың логикалық-сындарлы және онтологиялық байланысы ашылады. Ойшылдың ғылыми және философиялық парадигмалары объективті тарихи позициялар арқылы орта ғасырлардағы әлемнің жаңа интеллектуалды көрінісі ретінде бейнеленген. Әл-Фарабидің ғылым мен философиядағы жаңа идеяларды түсіну мен игеруге перспектива ашатын, диалогтық форматта өрбитін және бірін-бірі толықтыратын білім ретінде жүзеге асырған түсініктемелер мәні негізделеді. Монография ғалымдарға, студенттерге, жоғары оқу орындары мен колледждердің оқытушыларына, магистранттар мен PhD докторанттарға, сондай-ақ өткеннің ғылыми-рухани, мәдени мұрасына және оның қазіргі және болашақтағы маңыздылығына қызығушылық танытатын көпшілікке арналған.
	Машанов Ақжан. Әл-Фараби және Абай [Мәтін] : жинақ / А. Машанов ; [төраға, алғы сөзін жазған Ғ. М. Мұтанов ; жалпы ред. басқ. Ж. Дәдебаев]. – Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. – 216, [3] б. Кітапта автор әл-Фараби мен Абайдың рухани байланысын, даналықтарының түпкі негізін, ілімдерінің әлеуметтік маңызын ашып көрсетеді.
	Дербісәлі Әбсаттар қажы. Әбу Насыр әл-Фараби – Ұлы даланың дара тұлғасы : жинақ / Ә. Дербісәлі; ҚР Білім және ғылым м-гі, Ғылым комитеті, Р. Б. Сүлейменов атын. шығыстану ин-ты. -Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. – 418, [2] б. Жинаққа шығыстанушы-ғалымның даланың дара перзенті жайлы ұзақ жылғы ізденістен туған қазақ және орыс тілдерінде әр жылдары жазылған мақалалары мен ой-толғаныстары, сондай-ақ өзге ортағасырлық отыздан астам Отырар ойшылдарының өмір жолы мен еңбектерін зерделеген толғамдары енгізілген.
	Әбу Насыр әл-Фараби. Музыка туралы үлкен кітап (1-бөлім). Әбу Насыр әл-Фараби / ауд. Ж. Сандыбаев. – Алматы : «Қазақ университеті», 2021. – 408 б. Бұл еңбекте музыка өнерінің теориялық және практикалық мағынасын ашатын әл-Фараби шығармасының қазақ тіліне аударылған нұсқасы берілген. Онда музыка теориясы бойынша үлкен тарихнамалық материалдар қордаланған. Музыкалық өнердің практикалық мағынасы мен адамның рухани әлемін қалыптастырудағы маңызы ашып көрсетілген. Кітап музыкатану мен арабистика, мәдениеттің теориясы мен тарих саласының мамандарына, оқытушыларға, музыка мектебінің оқушылары мен консерватория студенттеріне және қалың оқырман қауымға арналған.
	Әл-Фараби педагогикасы : оқу құралы / А.С. Мағауова, Ш.Т. Таубаева, А.М. Кұдайбергенова, А.К. Мыңбаева; ред. пед. ғ. д., проф. А. С. Мағауова. – Алматы : Қазақ университеті, 2021. – 166 б. Әл-Фараби ілімі Шығыс халықтарының педагогикалық ой-пікірінің пайда болуына, дамуына жэне қалыптасуына революциялық төңкеріс жасады. Педагогикалық тәлім-тәрбиенің дамуында сапа жағынан жаңа кезең ашқан ол халықтық педагогиканың негізін қалады.
	Әл-Фараби және қазақ халқының рухани мұрасы: оку құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2011. - 197 б. Бул оку куралында әл-Фараби және қазақ халқының рухани мұрасының арасындағы тарихи мәдени байланыстары зерделеніп, сонымен қатар ұлы дала өркениетінің данышпан ойшылдарының саяси-әлеуметтік философиялык ой-тұжырымдары жан-жақты қарастырылған. Сүлейменов П. М. Ұсынылып отырған оку куралы гуманитарлық ғылымдар саласында окитын бакалаврларга, магистрларға, студенттерге арналған.
	Алтаев Ж., Әмірқұлова Ж. А 46 Әл-Фараби және ислам философиясы: оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2012. – 162 бет. ISBN 978-601-247-763-4 Оқу құралында түркілер топырағынан шыққан ислам ойшылдары мен Даналарынын енбектері жан-жақты сараланған. Әбу Насыр әл-Фараби, Ж. Баласағұн, Қ.А. Иасауи, М. Қашқари, А. Иүгінеки, С. Бақырғани енбек- теріндегі түркілік дүниетаным мен ислам философиясының қайнар бастау- ларынын тоғысуы, үйлесімдік табуы мәселесі қарастырылған. Оқу құралы студенттерге, магистранттарға, Phd докторанттарға, қазақ рухани қайнарларына қызығушылық танытатын оқырман қауымға арналған.
	Ғылыми монография «Әл-Фарабидің әдеби-эстетикалық мұрасы» арқылы онын сан-салалы ғылымдарға қосқан үлесі әлемдік мұра қатарында көрініп, Қазақ елінің оның өткені мен бүгінгі рухани даму тарихын байланыстырып, әл- Фараби философиясы мен ғылымы Қазақ елінің Ренессанстық жан-жақты жаңаруына рухани эстетикалық жол ашады. Кітап ғылыми қызметкерлерге, магистранттарға, докторанттарға, студенттерге, жоғары оқу орындарының оқытушыларына және көпшілік қауымға арналады.

You are here

Әбу Насыр Әл-Фараби

"ӘБУ НАСЫР ӘЛ-ФАРАБИ - ӘЛЕМНІҢ ЕКІНШІ ҰСТАЗЫ"