Ыбырай Алтынсаринның өмірбаяны мен атқарған қызметтері

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889 жж.) — қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері.

         Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының ағартушылық тарихында және ұлттық мектебінің қалыптасуында терең із қалдырған тұлға. Ол 1841 жылы қазіргі Қостанай облысының аумағында дүниеге келген. Әкесінен ерте айырылған ол атасының - белгілі би және старшын Балқожа Жаңбыршиннің қолында тәрбиеленді. Ыбырай бала кезінен бастап білімге және өз бетінше оқып білуге бейім екенін байқатты. Көп оқыды, Ресей қоғамының білімді адамдарымен жиі араласып тұрды. Орынборда оқып жүрген кезінде шығыстанушы ғалым В.В Григорьевпен жақын танысып алды. Ол өзінің бай кітапханасымен Ыбырай Алтынсариннің еркін пайдалануына рұқсат етті. Білімге құштар жас бос уақытының бәрін де сол кітапханада өткізді. Білген үстіне біле түссем деген құмарлық пен өз халқыма неғұрлым көбірек пайда келтірсем деген абзал арманға ұмтылыс жас Ыбырайдың өмірлік кредосына айналды. Өзінің мінез-құлқы жағынан қарапайым әрі еңбексүйгіш еді, көп оқыды, өзге халықтардың қол жеткен табыстарын неғұрлым көбірек біле түссем деп армандады. Алған білімін өз халқының пайдысына асыруға талпынды.

         Ыбырай 1841 жылы қазан айының 20-сында қазіргі Қостанай облысы, Қостанай ауданында дүниеге келеді. Үш-төрт жасында әкесі Алтынсары қайтыс болып, атасы Балғожаның қолында өсіп, тәрбиеленеді. Қыпшақ тайпасының ұзын руынан шыққан. Атасы Балғожа би өз аймағының атақты кісілерінің бірі болған. Ел ішіндегі көп билікті қолында ұстаған би, Орынбор әкімшілігінің алдында да беделді, белгілі кісі болған. Замана бет алысын өзінше болжаған Балғожа табысқа жетудің ендігі жолы – оқу деп біледі. Сөйтіп, немересі кішкентай Ыбырайды Орынборда ашылады деп күтілген орыс-қазақ мектебіне күні бұрын жаздырып қояды. Бидің ондағы мақсаты, әрине, немересінің бала оқытып, педагог болуы емес, әкімшілік орындарда жұмыс істеп, шенеунік, орысша оқыған "төре" болып шығуы, ата-анасын асырауы. Балғожа бұл ойын Орынборда оқып жүрген жасөспірім Ыбырайға жолдаған өлең-хатында былайша білдірген:

                                 Үміт еткен көзімнің нұры – балам,

                                 Жаныңа жәрдем берсін Хақ тағалам.

                                 Атаң мұнда анаңмен есен-аман,

                                 Сүйіп сәлем жазады бүгін саған.

                                 Атаңды сағындым деп асығарсың,

                                 Надан боп білмей қалсаң, аһ ұрарсың.

                                 Шырағым, мұнда жүрсең не етер едің,

                                 Қолыңа құрық алып кетер едің.

                                 Тентіреп екі ауылдың арасында

                                 Жүргенмен, не мұратқа жетер едің?!

         Әлгі мектеп ақыры 1850 жылы ашылады да, оған қабылданған отыз қазақ баласының бірі – тоғыз жасар Ыбырай болады. Ыбырай мектепте сабақты ынта қойып оқиды, 1857 жылы оқуын "өте жақсы" деген бағамен бітіріп шығып, 1859 жылдың тамызына дейін өзінің туған елінде тілмаштық қызмет атқарады. Қалада оқып, қазақ даласына беймәлім жаңалықтардан хабардар болып, ой-өрісі кеңейген зерделі бозбаланың екі жылдай елде болуы — қазақ қоғамының жағдайын тереңірек түсініп, жаңаша сезінуіне, өзіндік ойға келуіне мүмкіндік береді. 1859 жылы Ыбырай Алтынсарин атасының жақсы танысы, сыйлас кісісі — Орынбордағы Шекаралық комиссияның төрағасы, шығыстанушы белгілі ғалым, профессор В.В.Григорьевпен жақын танысады. Ол Ыбырайға қамқорлықпен қарап, оған өзінің бай кітапханасын еркін пайдалануына жағдай жасайды. Ыбырай Григорьевтің кітапханасынан орыс жазушыларының шығармаларын, орыс және дүние жүзі ағартушы-педагогтерінің еңбектерін, ұлы адамдардың өмірі жайындағы кітаптарды алып, бас алмай оқыған. Мерзімдік басылымдарды оқып тұрған. Өз бетімен көп ізденіп, білім қорын молайта келе, Ыбырай өзінің алдына тілмаш болуды емес, туған халқына пайдалырақ басқа бір қызмет істеуді мақсат етіп қояды. Оның ынтасы ағартушылыққа ауады. 1860 жылы Жайықтың шығысындағы қазақтар үшін төрт бастауыш мектеп ашылған кезде, Ыбырай өзі сұранып, Торғай мектебіне мұғалім болуға рұқсат алып, сонда келеді. Бірақ мектеп бірден ашыла қоймайды. Бұл аралықта, Ыбырай ел ішінде мектептің пайдасын түсіндіріп, біраз баланы өз үйінде оқытады. Торғай мектебі 1864 жылы ғана ашылады. "Осы жылы қаңтардың 8-і күні көптен күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды. Оған 14 қазақ баласы кірді. Бәрі де жақсы, есті балалар. Мен балаларды оқытуға қойға шапқан аш қасқырдай қызу кірістім", – деп жазады, ол белгілі шығыстанушы, профессор Н.И.Ильминскийге жолдаған хатында. Ыбырай мектептегі сабақ пен тәрбие жұмысын сол кездегі орыс мектептері үлгісінде құрады. Сабақты қазақ тілінде жүргізе отырып, ол балаларға орыс тілін үйретуге, пән негіздерінен білім беруге тырысады. Тәрбие жұмысын адамгершілігі мол, жаңа ұрпақ тәрбиелеп шығаруға бейімдейді. Ыбырай мәдениет пен білім жолына халқының өте ынталы екенін жақсы ұғады. Бұл оны жігерлендіре түседі. "Қазақтар мені құшағын жая қарсы алды. Мектепке балаларын беруге ынталы адамдар толып жатыр", – деп жазады ол бір хатында. Ыбырай Н.И.Ильминскийге жазған әлгі хатында тағы да былай дейді: "Қазақ даласын үш жылдай аралаған Сіздің қазақ халқы ұғымтал, ақылды, дарынды, бірақ оқымаған халық дейтініңізге мен сенемін. Қазақ халқы қарапайым, өнері жоқ халық, бірақ біз қарапайымдылықтың өзінен де көп жақсылық табамыз". Туған халқы туралы мұндай ой Ыбырайдың демократтық көзқарасына негіз болды және оны сеніммен жұмыс істеуге шабыттандырды. Сонымен бірге Ыбырай ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздікті де көре білді. Әкімдердің зорлықшыл сорақы қылықтарын сынға алды. Олардан қарапайым халықты корғады. "Қызмет бабында мен қазақтармен жиі-жиі ұстасып қаламын, — деп жазды ол 1864 жылы Ильминскийге, олардың ішінде менің өз туысқандарым да бар. Олардың сырын жақсы білемін, көбін тіпті жек көремін, қазақ арасындағы қызмет адамдарын да көңілім тіпті сүймейді. Олар кедей қазақтарды — қарсылық көрсете алмай, қаскырдың аузында жем болатын қорғансыз момындарды — адамшылықтың шегінен шыға, арсыздықпен тонайды, талайды. Соларды көргенде... өте қатты күйінемін... Осы елдің күшті жемқорларының бірі өздерінің істеп жүрген істерін менің жақтырмайтынымды біліп қалды... Сондықтан ол мені бұл арадан қуып жіберудің амалын істеп жүр". Ыбырайдың ағартушылық, демократтық көзқарастары осылайша қалыптасып, дамыды. Қоғамдық әділетсіздік пен адам бойындағы ұнамсыз мінездерге қарсы күресу үшін, ол ел ішінде білім, өнер тарату ісін кеңейте беру керек деп ұғады. Сол ниетпен бар күш-жігерін мектеп ісіне, бала оқыту жүйесін жақсартуға жұмсайды. 1876 жылы Ыбырай Петербург, Қазан қалаларына барады. Орыстың ағартушылық жүйесін, орыс ағартушы дарының еңбектерін зерттейді. Қазақ тілінде оқу құралдарын жасауды ойлайды. 1879 жылы Ыбырай Торғай облысы мектептерінің инспекторы қызметіне тағайындалады. Бұл оның ағартушылық қызметінің кең өріс алуына жол ашады. Ол еуропалық үлгідегі мектептер ашу ісімен шұғылданады. 1879-1883 жылдар аралығында Торғай облысының төрт уезінде (Торғай, Ырғыз, Троицк, Ақтөбе) жаңа мектептер ашады. 1883 жылы Торғай қаласында қолөнер мектебі ашылды. Ол қазақ даласындағы техникалық білім беретін тұңғыш оқу орны болды. Ыбырай қазақ қыздарын оқыту ісіне ерекше көңіл бөледі. Бұған ескішіл әдет-салттарға қарсы күрестің бір жолы есебінде қарайды. 1887 жылы Ырғызда қыздар мектебін ұйымдастыруы – оның ағартушылық аса зор еңбегі. Қазақ даласында мектептер санының артуына байланысты Ыбырай мұғалімдер даярлайтын мектеп ашуды қолға алды. 1881 жылы Омбы қаласында тұңғыш мұғалімдер мектебі ашылды. Ыбырай мектептер ашу ісімен ғана шектеліп қалмады. Ол сол мектептердегі тәлім-тәрбие, оқу жұмысына айрықша мән берді. Оқу-тәрбие ісін жаңа бағытта ұйымдастырды. Бұл ретте ол мұғалімнің атқаратын рөлін жоғары бағалады. "Халық мектептері үшін ең керектісі – мұғалім, – деп жазды ол. Тамаша жақсы педагогика құралдары да, ең жақсы үкімет бұйрықтары да, әбден мұқият түрде жүргізілетін инспектор бақылауы да мұғалімге тең келе алмайды". Ыбырай туған халқын ерекше сүйді, оның болашағына зор сеніммен қарады. Сондықтан халық ағарту ісін айрықша шабытпен жүргізді. 1883 жылы Торғай облысының әскери губернаторына жолдаған баяндамасында ол: "Қазақтарға – осы дарынды, ақыл-есі мол халыққа – кешікпей рухани және қоғамдық даму жолына түсетін дұрыс бағыт беру — қалай дегенмен де аса қажет болып отыр", – деп жазды. Осы жолда Ыбырай көп қиыншылықтар да кездестірді. Ел ішіндегі ескішілдік, парақорлық пен өсек-аяң оның жанын күйзелтті. "Заман осылай болған соң, амалын тауып, мүмкіндігі бар жерде қазақ халқының елдігін бұзып, болашағын бүлдіріп жатқан жауыздыққа қарсы күресе беру керек" деп санады. Мәдениетті де талантты педагог-жазушы әрі мінезге бай, адамгершілік, жолдастық қасиеті мол Ыбырай орыс зиялыларының арасында мейлінше беделді, сыйлы болған. Оқулық жасау жолында оқулыққа Ыбырай мектепте қазақ балаларына білім мен тәрбие берудің басты құралы деп қарайды. Ол балаларға ана тілін таза және ұқыптылықпен үйретеді, шағын көркем шығармалар арқылы оларды жақсы мінез-құлыққа баулуды көздейді. Ыбырай балаларды мазмұны олардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын кітаптарды... қазақтың өз тілінде... басып шығару керек деп білді. Өзі 1876 жылдан бастап "Қазақ хрестоматиясын" жазуға кірісіп, оны 1879 жылы Орынборда бастырып шығарды. "Бұл кітапты кұрастырғанда мен, – деп жазды. Ыбырай хрестоматиясының алғы сөзінде, – біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу жағын көздедім". "Қазақ хрестоматиясы" балаларға арналған өлеңдер мен шағын әңгіме-новеллалардан құрастырылды. Олардың бірқатарын өзі жазды, біразын сол кездегі орыс оқулықтарынан еркін аударып алды. Хрестоматияға қазақтың халық әдебиетінің үлгілерін де іріктеп кіргізді.

Ыбырай Алтынсарин ашқан мектептерінің бірі

 

Ыбырай Алтынсарин мектебіндегі қазақ балалары

Ыбырай Алтынсаринның ағартушылық еңбегі

         Ыбырай "Қазақ хрестоматиясына" кірген өлеңдерінде де халық-ағарту идеясын көтерді. Оның "Кел, балалар, оқылық!", "Өнер-білім бар жұрттар" өлеңдері осындай мақсатта туған. "Кел, балалар, оқылық!" өлеңі жастарды оқуға, білім алуға шақырады:

                                 Оқысаңдар, балалар,

                                 Шамнан шырақ жағылар.

                                 Тілегенің алдыңнан

                                 Іздемей-ақ табылар.

                                 Кел, балалар, оқылық!

                                 Оқығанды көңілге

                                 Ықыласпен тоқылық!

         Сөйтіп, ақын, бір жағынан, жастарды оқуға, білім алуға үндесе, екінші жағынан, оқу, өнер, ғылым-білімге, оның жалпы халық үшін керектігіне еш мән бермейтін ескі көзқарасқа соққы береді. Өмірдегі сарқылмайтын мол байлық – білім екендігін айта келіп, білімге адамның қолы жету үшін, ерінбей оқу, қажымай еңбек ету керектігін түсіндіреді. Ыбырай "Өнер-білім бар жұрттар" атты өлеңінде оқу, білім алудың мақсатын кеңінен сөз етеді. Өлеңнің негізгі идеясы – қазақ қауымына озық мәдениетті елдерді үлгі етіп көрсету.

                                 Өнер-білім бар жұрттар

                                 Тастан сарай салғызды.

                                 Айшылық алыс жерлерден

                                 Көзіңді ашып, жұмғанша,

                                 Жылдам хабар алғызды.

                                 ...Отынсыз тамақ пісірді,

                                 Сусыздан сусын ішірді.

                                 Теңізде жүзді балықтай,

                                 Дүниені кезді жалықпай.

         Ыбырай жастардың оқыған адам болғандағы мақсаты өз халқының бір керегіне жарау, оны "тастан сарай салдырып, айшылық алыс жерлерден көзіңді ашып-жұмғанша, жылдам хабар алғызатын" елдердің қатарына жеткізу деп білді. Келешекке сенімі мол Ыбырай өмір көркі, болашақтың иесі – жастар деп ұқты.

                                 Біз надан боп өсірдік,

                                 Иектегі сақалды.

                                 "Өнер – жігіт көркі" деп,

                                 Ескермедік мақалды.

                                 Біз болмасақ, сіз барсыз,

                                 Үміт еткен достарым,

                                 Сіздерге бердім батамды! – деп, жеткіншек ұрпаққа сенім артады.

         Бұл өлеңдердегі: жақсы мен жаманды, білімділік пен надандықты салыстыра суреттеу әдісі де жас балаларға оларды айқынырақ таныту мақсатын көздейді. Сондықтан Ыбырай өз дәуірі оқырмандарының ұғымына жеңіл етіп, салыстырулар жасайды. Бұл өлеңдердің көп тіркестері бүгінде мақал-мәтелге айналып кетті. Ыбырайдың "Өзен", "Жаз" деген өлеңдері табиғат көріністерін суреттеуге арналған. Мұндай тұтас лирикалық, пейзаждық өлеңдер Ыбырайға дейінгі қазақ поэзиясында кездеспейді. Оқырмандардың көңілін табиғаттың сұлу көріністеріне аудару арқылы ел сүю, жер сүю, Отан сүюге тәрбиелейтін патриоттық өлеңдер орыстың демократтық, гуманистік әдебиетінің үлгісі болатын. Ыбырай өлеңдері – туған ел табиғатын жырлап, сол арқылы өзінің жас шәкірттерінің бойында табиғатты, Отанды сүю сезімдерін тәрбиелеуге жасаған елеулі қадамы. Екі өлеңінде де Ыбырай табиғат көрінісін жалаң алмай, адамдардың тіршілігімен байланыстыра көрсетеді. Сол арқылы табиғат пен адамның байланысын, табиғаттың адам ісіне, еңбекке, ой-сезіміне тигізер жанды әсерін бейнелейді.

                                 Таулардан өзен ағып сарқыраған,

                                 Айнадай сәуле беріп жарқыраған.

                                 Жел соқса, ыстық соқса, бір қалыпта,

                                 Аралап тау мен тасты арқыраған.

                                 Көңілің суын ішсең, ашылады,

                                 Денеңде бар дертіңді қашырады.

                                 Өксіген оттай жанып жануарлар ,

                                 Өзеннен рақат тауып, басылады.

         Ақын тау өзенін нақты әрі әсерлі суреттеген. Бүкіл тіршіліктің "өзеннен рақат тауып" жатқанын нақты сипаттау оқырман көңіліне жағымды сезім ұялатады. "Жаз" өлеңінде көктемгі табиғаттың келісті суреттері бар. "Ұшпақтың күн сәулесі жерге түсіп", "Аспаннан рақымменен күн төнгенде", "Ұйқыдан көзін ашқан жас балаша, жайқалып шыға келер жердің гүлі", "Кеш болса, күн қонады таудан асып, шапаққа қызыл алтын нұрын шашып", т.б. суреттер мен бейнелі сөздер Ыбырайдың табиғат көріністерін сезінуінің тереңдігін, суреткерлігін көрсетеді. Ақын бар тіршілікті көктем күнінің мейірімді шағымен байланыста бейнелейді. Қырдағы жаз көріністеріне сүйсіну, мал бакқан елдің қыстан қысылып шығып, жазда тынысының кеңуі, қуаныш-шаттығы көңілді әсерге бөлейді.

                                 Бір малы шаруаның екеу болып,

                                 Қыстаудан ауыл көшер алуан-алуан.

                                 Күлісіп, құшақтасар, әзіл етер,

                                 Әйелдер көш жөнелтіп кейін қалған.

                                 Жүгіріп киік, құлан тау мен қырда,

                                 Қуанып ықыласпен келген жылға...

                                 Алыстан мұнарланған сағымдары

         Шақырып, тұрар күліп: "Кел, – деп, – мұнда..." Бұл өлеңдер арқылы Ыбырай қазақтың жазба әдебиетінде табиғат лирикасын бастады. Оны кейін Абай әлемдік поэзияның биік деңгейіне жеткізді: Еңбекті сүю және қадірлеу – Ыбырай әңгімелерінің негізгі тақырыбы. Оны жазушы шағын әңгімелерде үгіт, өсиет түрінде берсе, кей шығармаларында халықтың қоғамдық санасын тәрбиелейтін реалистік суреттер арқылы бейнелейді. "Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш" әңгімесінде Ыбырай ең кішкентай жәндіктердің өзі де тіршілік үшін тыным таппай еңбек етіп жүргендігін көрсете келіп, оларды балаларға үлгі етеді. "Қарлығаш, өрмекші ғұрлы жоқпысың, сен де еңбек ет, босқа жатпа", – дейді. "Атымтай жомарт" әңгімесінде жазушы халық арасындағы Атымтай жомарт туралы аңыздарға жаңаша мазмұн беріп, өзінше қорытады. Атымтайды ол еңбек адамының үлгісі етіп көрсетеді. Еш нәрсеге мұқтаждығы жоқ болса да, Атымтай ылғи жұмыс істейді. "Күн сайын өз бейнетіммен, тапқан пұлға нан сатып алып жесем, бойыма сол нәр болып тарайды. Еңбекпен табылған дәмнің тәттілігі өзгеше болады", – дейді ол. "Әке мен бала" әңгімесінде мынадай бір жай сөз болады. "Бір адам он жасар баласын ертіп, егістен жаяу келе жатса, жолда қалған бір ескі тағаны көріп, баласына айтты: "Анау тағаны, балам, ала жүр", – деп. Бала әкесіне: "Сынып қалған ескі тағаны не қылайын", – деді. Әкесі үндемеді. Тағаны өзі алды да, жүре берді. Қаланың шетінде темірші ұсталар бар екен, соған жеткен соң әкесі кайырылып, тағаны соларға үш тиынға сатты. Одан біраз өткен соң, шие сатып отырғандардан 3 тиынға бірталай шие сатып алды. Сонымен, шиені орамалына түйіп, шетінен өзі бір-бірлеп алып жеп, баласына қарамай аяңдап жүре берді. Біраз жер өткен соң, әкесінің қолынан бір шие жерге түседі. Артынан келе жатқан бала да тым-ақ қызығып келеді екен. Жерге түскен шиені жалма-жан жерден алып, аузына салды. Біраздан соң және бір шие, одан біраз өткен соң және бір шие, сонымен, бала әрбір шие тастаған жерге бір еңкейіп, шие теріп жеді. Ең соңында әкесі тоқтап, баласына шиені орамалымен беріп тұрып: "Көрдің бе, бағана тағаны жамансынып, жерден бір иіліп көтеріп алуға еріндің. Енді сол тағаға алған шиенің жерге түскенін аламын деп, бір еңкеюдің орнына он еңкейдің. Бұдан былай есіңде болсын: аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың; азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың", — деді. Кейде сәл нәрсені қомсынып, оған көңіл бөлмеушілік, аз жұмысты қиынсынып, бойкүйездікке салынушылық өмірде аз кездеспейді. Бұл – жақсы әдет емес. Сондықтан балалардың бойкүйез, жалқау болмауына, еңбекқор болуына Ыбырай ерекше мән берген. "Бай баласы мен жарлы баласы" атты әңгімесінде Ыбырай еңбекке деген коғамдық, таптық көзкарасты бейнелейді. Көшкен елдің жұртында қалған екі баланың бір тәулік ішінде басынан кешкендерін суреттеу аркылы сол балалардың өмір тануы, тіршілікке икемділігі жайлы мәселеге әлеуметтік мән береді. Жазушының шығармаға жасы құрбы екі баланы алып, оларды бай мен кедейдің өкілі етіп суреттеуінің сыры да оның идеясынан айқын көрінеді. Жарлы баласы Үсен – тұрмыстың ауыртпалығын көре жүріп, ысылған еңбек адамы. Ауылдары көшіп кетіп, жұртта қалған екі баланың далада тамақ тауып жеуіне, ауылдың калай қарай көшкенін аңғаруына, түнде далада түнегенде ит-құстан сақтануына Үсеннің тапқырлығы мен еңбекқұмарлығы себеп болады. Ал бай баласы Асан – өмір үшін күресудің жолын білмейтін, шыдамсыз, еңбекке икемі жоқ жан. Кісі еңбегімен күн көріп, бейқам болып өскен бай баласының басына күн туғандағы дәрменсіздігін суреттеу арқылы жазушы келешек Үсендер жағында екенін аңғартады. Сөйтіп, жастарға өмірден еш нәрсе үйренбей, жалқау болып өскен бай баласындай болмай, қиыншылыққа төзімді, өнерге бейім, еңбек сүйгіш жарлы баласы Үсендей болып өсуді уағыздады. "Жаздың бір әдемі күнінде бір кісі өзінің баласымен бақшаға барып, екеуі де егілген ағашты көріп жүрді. "Мына ағаш неліктен тіп-тік, ана біреуі неліктен кисық біткен"? – деп сұрады баласы. "Ата-анаңның тілін алсаң, ана ағаштай сен түзу кісі болып өсерсің. Бағусыз кетсең, сен де мына қисық ағаштай болып, бағусыз өсерсің. Мынау ағаш – бағусыз өз қалпымен ескен", – деді атасы. "Олай болса, бағу-қағуда көп мағына бар екен ғой", – деді баласы. "Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым, бұдан сен өзің де ғибрат алсаң болады, сен жас ағашсың, саған да күтім керек. Мен сенің қате жеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы, түзу кісі болып өсерсің", – деді. Ыбырай "Бақша ағаштары" атты әңгімесінде осылай деп жазды. Яғни тәрбиенің үлкен рөл атқаратынын көрсеткен. Соның бірі – талап. Талап етіп талпынбаса, адам баласы алға баспаған болар еді. "Талапты ерге нұр жауар" деген халық мақалы да өмір тәжірибесінен туған. Жастық шақ – жігер-қайраттың мол кезі, бойдағы жақсы қасиеттерді жарыққа шығарып қалатын кез, ол үшін талап керек. Талаптан да, өмірден керегіңді ал. "Талаптың пайдасы" деген әңгімесінде Ыбырай сол идеяны көтереді. I Петр патша шіркеуге барып ғибадат етіп тұрғанда, арт жақта бір баланың сурет салып тұрғанын көріп, қасына келіп, не салып жатқанын сұрағанда бала: "Сіздің суретіңізді салып жатырмын!" – дейді. Петр суретті көрсе, мәз еш нәрсесі жоқ екен. Бірақ ақылды Петр патша ол баланың суретке талабы бар екенің аңғарып, сурет салатын оқуға бергізеді. Кейін сол бала үлкен суретші болады. азушының бұл арадағы көздегені - жас баланың талабын, сол талаптың арқасында неге қолы жеткенін көрсету, кім талап етсе, сол мақсатына жететіндігін дәлелдеу. Мейірімділік баланың отбасына деген махаббатынан басталады. Әркім алдымен өз ата-анасын, туғандарын жақсы көреді, сыйлайды. Ыбырай ата-ана мен бала арасындағы осындай жылы қарым-қатынасқа ерекше мән береді. "Мейірімді бала" әңгімесінде 13 жасар қыздың әкесінің орнына, өз қолын кесуді сұрағанын жазады. Қыз: "Тақсыр, жұмыс істеп, бала-шағаларын асырайтын атамның қолын қалдырып, мына менің қолымды кесіңіз", – дейді. Жазушы "Аурудан аяған күштірек” деген әңгімесінде аяғы сынған Сейіт деген бала, ауруы қанша батса да, анасын қиналтпау үшін қабақ шытпағандығы айтылады. "Ауырмақ түгіл, жаным көзіме көрініп тұр, бірақ менің жанымның қиналғанын көріп, әжем де қиналып, жыламасын деп жатырмын", – дейді ол. Алғашқы әңгімедегі қыз да, соңғы әңгімедегі Сейіт те шын мәніндегі мейірімді қылықтарымен ерекшеленеді, мұның негізінде жалпы адамды сүйетін жақсы сезімдер жатыр.

Ыбырай Алтынсаринның шығармалары

Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку, Оренбург, 1879;

Қазақ хрестоматиясы, Орынбор, 1906; Мәктубат, Қазан, 1896, 1899;

Киргизская хрестоматия, Оренбург, 1879, 1906;

Таңд. шығ. 3 томдық, А., 1943, 1953;

Собрание сочинений в 3-х т. Т.1–3, А.-А., 1975, 1978;

Әңгімелер, А., 1980.

Өлеңдері: «Азған елдің хандары», «Балғожа бидің баласына жазған хаты», «Жаз», «Кел, балалар, оқылық», «Қарлығаш», «Қарға мен түлкі», «Әй, достарым», «Әй, жігіттер», «Өзен», «Өнер - білім бар жұрттар», «Өсиет өлеңдер», «Әңгімелер», «Ізбасты», «Айуанның естесі көп бірақ адамдай толық ақылы жоқ», «Алтын –айдыр», «Алтын шеттеуік», «Асыл шөп», «Ақымақ дос», «Білгеннің пайдасы», «Бір уыс мақта», «Бай баласы мен жарлы баласы», «Байұлы», «Баланың айласы», «Бақша ағаштары», «Данышпан қазы», «Дүние қалай етсең табылады», «Жаман жолдас», «Жамандыққа жақсылық», «Жан-жануарлардың дауласқаны», «Жиренше шешен», «Жомарт», «Жәнібек батыр», «Зеректік», «Киіз үй мен ағаш үй», «Лұқпан әкім», «Малды пайдаға жарату», «Мейірімді бала», «Мұжық пен жасауыл», «Мұңсыз адам», «Надандық», «Оқудағы балалардың үйішіне жазған хаты», «Петр патшаның тергелгені», «Полкан деген ит», «Салақтық», «Сараңдық пен жинақтылық», «Сауысқан мен қарға», «Сақып», «Силинші деген ханым», «Сәтемір хан», «Таза бұлақ», «Талаптың пайдасы», «Тышқанның өсиеті», «Түлкі мен ешкі», «Тәкәпәршілік», «Шеше мен бала», «Қанағат», «Қарға мен құрт», «Қыпшақ Сейітұлы», «Үнді», «Үш ұры», «Әділдік», «Әдеп», «Әке мен бала», «Әлім кісі», «Өрмекші, құмырсқа,қарлығаш», «Өтіріктің залалы».

 

Ыбырай Алтынсарин туралы ғылыми деректер:

         Ы.Алтынсариннің шығармашылығын зерттеушілер оның публицистикалық қызметі жайлы аз сөз қозғаған. Дегенмен, ол-қашаннан белгілі Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаевтармен бірге публицистиканың негізін салушы. Қазақ журналистика тарихының негізін салушы Х.Н. Бекхожин идеологиялық догма үстемдік еткен кезде Ы.Алтынсариннің шығармашылығына қадам жасау үстірт болғандығын берілген дәлелдермен негіздейді.

         Тарихи ұстанымның ізімен, Алтынсариннің өмірі мен қызметін өзі өмір сүрген кезеңнен бөліп қарауға болмайды. Жаңашылдықтың құрамдас бөлігі оқу-ағартусыз бүкіл халықтың дамуы мүмкін емес. Жеке баспаханасыз, кітап басылымынсыз білімділіктің дамуы алға жылжымайды. Мәдениеттіліктің игілігімен қатар, отырықшылыққа көшу қазақ халқына кері әсерін тигізді. Жүз жылға жуық уақыт ішінде қазақ халқының өзіндік мәдениеті қалыптасты, оның таратушысы Ы.Алтынсарин болды. Өкінішке орай, сол уақыттың саяси – қоғамдық жағдайына байланысты ұлттық мәдениетті дамытуда берекелі негіз болмады, сондықтан да біз осы уақытта оның сақталуына мүмкіндік туғызған қазақтың ағартушы публицистерін алдыңғы қатарға қоямыз. Халық ауыз әдебиетінде пайда болған арман, білім, мұрат жазба әдебиетінде көрініс тапты. Сол кезде қазақша жазу-сызу болмағандықтан, Алтынсаринге орысша жазуға тура келді. Ол түрлі жанрда шығармашылық мұра қалдырды. Кейін ол қазақ публицистикалық дамуына көп септігін  тигізді. Ағартушының еңбектерін оқи отыра, публицистиканың маңызды сапасын атап өту керек. Өзекті мәселелерге қатысты көзқарасын оқырманға тікелей ұсынады, өзіндік пікірімен бөліседі. Алтынсариннің публицистикадағы ерекшелігі оның кіріспе сөзінің тақырыбын таңдап, оны дайындауынан көрінеді. Оның қаламынан туған мақалаларының көпшілігі шынайы маңызды педагогикалық-адамгершілік бағаға ие. Ы.Алтынсарин шығармаларын зерттеушілер оны Ломоносовтың Ресейге сіңірге еңбегімен бекерге салыстырмайды.

         Алтынсарин публицистикасы терең қарапайымдылығымен, жүйелі тілімен ерекшеленеді. Оның туындыларын қазақтың педагогикалық-адамгершілік публицистикасының бастауына қосуға болады. Шығармаларының көпшілігі орыс тілінде жазылғанымен, ол қазақ жазба әдеби тілінің негізін қалаушы. Ыбырай кез-келген тілдің бірегейі оның қайталанбастығында, өзіндік жүйесінің қалыптасуында екендігін түсінді. Баспасөздің күш-қуатына баға бере келіп, Торғай облыстық мектептерінің  инспекторы қазақ газеттерінің ашылуына қолдау көрсетті.

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

к і т а п х а н а

                                                        

"ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛЫ ПЕДАГОГ-АҒАРТУШЫСЫ –ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН"

Библиографиялық көрсеткіш.

 

 

 

Шымкент 2023жыл

 

УДК 01

ББК 91.9-83

Б 12

 

 

Жауапты библиограф: Тукенова Р.С.

 

"Қазақтың ұлы педагог-ағартушысы – Ыбырай Алтынсарин": библиографиялық көрсеткіш. Библиографический указатель/ Құрастырушы Р.С.Тукенова. –Шымкент, ОҚМПУ кітапханасы, 2023. -36 бет.

 

Ы.Алтынсариннің прогресшіл сипаттағы педагогикалық системасы халық ағарту саласында аса зор, пайдалы роль атқарды, оның көптеген қағидалары осы күнге дейін өзінің мəн–жайын жоғалтқан жоқ. Оның ілімі өз алдына дербес, тұтас бір педагогикалық система болып табылады.

Бұл библиографиялық көрсеткіште ұлы ағартушының өз шығармаларының және ғалымдар еңбектерінің библиографиялық сипаттамалары аннотациялармен хронологиялық тәртіпте берілген және кейбір шығармаларының электронды нұсқасына сілтеме көрсетілген.

Библиографиялық көрсеткіш көпшілік оқырмандарға, білімгерлерге, ізденімпаздарға арналған.

@roza-2365@ mail.ru

 

ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИННІҢ ҚЫСҚАША ӨМІРБАЯНЫ.

 

Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 26-шы казанда казіргі Қостанай облысы, Затабол ауданында дүниеге келген. Әкесінің есімі Алтынсары, анасы Айман. Алтынсары өз еңбегімен тіршілік еткен, карапайым шаруа адамы болған. Ал анасы Айман арғын руының ішіндегі Шеген деген бидің қызы.

Әкесі Алтынсары Ыбырайдың үш-төрт жасында қайтыс болып кетеді. Сол себептен бала Ыбырай атасы Балғожа бидің тәрбиесінде болады. Балғожа би өз өңіріне танылған беделді, білімді кісі. Ол ұзын қыпшақ руынан шыққан. Өзі өте текті, күллі әулетті билеп, жөл көрсетіп отырған адам болған. Сондай-ақ, ол жалпы шекаралық комиссияға қызмет істеген кісі. Сол себептен де ол немересін орыс мектебіне бергісі келеді.

Ыбырай Алтынсарин жасынан өте ынталы болған. Атасы Балғожа Ыбырайды тойларға, жиындарға өзімен ерте жүріп, немересін іскерлікке, білімділікке, сөз сөйлеу шеберлігіне үйретеді. Ыбырай Алтынсариннің атасымен бірге жүруі өмірі үшін өте маңызды болды. Ал немересінің білімге деген үлкен құштарлығын, ынтасын көрген Балғожа би Ыбырайды Орынборда жаңадан ашылған мектепке 30 баланың біреуі болып береді. Осылайша, ол 1851 жылы қазақ балалары үшін ашылған Шекара комиссиясының жанындағы мектепке жіберілді.

Мектепте оқып жүргенінде, Шекспир, Гёте, Байрон, Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Фирдоуси, Низами, Навои және т.б. сияқты әлемдік әдебиет классиктерінің шығармаларын өз бетімен оқып, зерттеді. Сонда жүріп Шекара комиссиясында қызмет еткен шығыстанушы В.Григорьевпен жақын араласады. Тіпті, Григорьевтің үйіне жиі барып, оның кітапханасын қолданды.

Мектепті бітіргеннен кейін 3 жыл бойы (1857-1860) атасының қол астында кеңсе хатшысы, одан кейін Орынбор кеңесінде аудармашы болып жұмыс істеді.

1860 жылы облыстық үкімет Ыбырайға Орынбор бекінісінде (Торғайда) қазақ балаларына арналған бастауыш мектеп ашуды тапсырып, оны орыс тілінің мұғалімі етіп тағайындады. Сөйтіп, ол меценаттың қаражатына мектеп ғимаратының құрылысын бастауға кіріседі. Ол мектеп 1864 жылы 8 қаңтарда салтанатты түрде ашылып, 16 оқушы қабылдайды. Кейін мектептің жанында интернат құрылады.

Алтынсариннің мектептегі жұмысы жақсы бағаланды. 1864 жылы 22 қаңтарда Торғай қаласындағы Орынбор бекінісінің басшысы Орынбор мен Самара генерал-губернаторына «ордалықтар ашқан мектептің шынайы қуанышпен және ризашылықпен өткенін» хабарлады. Ал бұл мектептің мұғалімі Алтынсарин туралы: «Алтынсариннің үлгі болатын тәрбиесі мен көрнекі қамқорлығының арқасында мектеп өте жақсы және таза… Қырғыз оқушыларының аз уақыттағы жетістігі, қысқа мерзімде жақсы үміт беріп, осындай керемет Торғай мекемесінің жемісін жегізетіні және өздерін ақтайтынына сенімдіміз» делінген.

Алтынсариннің өзі 1864 жылы 16 наурызда: «Қойды қуған аш қасқыр секілді, мен қызу түрде балаларға білім беруге кірістім. Және осы балалар үш айдың ішінде, тіпті орыс және татар тілдерінде оқып-жазуды үйреніп алды. Бір сөзбен айтқанда, бұл жақсылар курс аяқталғанша, 4 жылдан кейін бір нәрсе үйреніп, лайықты сөйлей алатын болады деп үміттенемін. Сондай-ақ, кейін олар жемқор болып шықпас үшін, бар ынта-жігеріммен тіпті олардың моральдық әрекеттеріне де әсер етуге тырысамын» деп жазған.

Алтынсариннің қаламынан білім беру ісіне арналған көптеген туындылар туды. Олардың бірі 1869 жылы жарық көрген екі: «Қырғыз хрестоматиясы» мен «Қырғыздарды орыс тіліне үйретудегі алғашқы басшылық» атты оқу құралы. 1869 жылы Ыбырай Торғай аудандық әкімшілігіне іс жүргізуші болып жұмысқа кіреді, кейін аудандық бастықтың аға көмекшісі болып қызмет атқарады және уақытша аудандық судья қызметін атқарады. Қызмет ету барысында ол ауылдарға барып, облыс әкімі мен ауыл ақсақалдарының сайлауына қатысты.

Ыбырай сайлау кезінде пара алу, жемқорлық пен қиянатшылыққа жол бермей, әділ шешімнің табысты қабылдануына әсер етті. Ал оған көңілі толмаған байлар облыстық үкімет, әскери губернаторға, тіпті 1868 жылғы уақытша ережеде көзделген сайлау ережесін бұзды деген айыппен Алтынсариннің үстінен ІІМ-не шағым түсіреді. Олар Алтынсаринді болыстың басқармадағы қызметінен алып тастауға тырысты. Мысалы, 1883 жылы Николай уезінің Арақазағай басшысын сайлау кезінде Ыбырай Алтынсарин өздерін ұсынған 2 байдың орнына үшінші адамды сайлады. Алтынсаринге қатысты шағымдардың бірінде оны социалис деп атайды және осы іс бойынша тергеу жүргізілген.

Ыбырай патша саясатына да қарсы шықты. Бұған оның 1880 жылы «Оренбург парағы» газетінің беттерінде шыққан мақала дәлел.

1879 жылы Ыбырай Торғай облысына мектеп инспекторы болып тағайындалады. Торғай облысындағы мектептің инспекторы лауазымын алған Алтынсарин Ырғыз, Николаев, Торғай және Илецк облыстарында екі сыныпты орыс-қырғыз мектебін ашты және осы мектептерді оқушылар мен оқытушыларға толтырды. Сондай-ақ, ол осы мектептерді жабдықтауға ерекше мән берді.

Ол әрбір мектепте кітапханалардың құрылуына көп көңіл бөлді. «Жинаған 600 рубльге Торғай облысының мектептерінде оқытушылар мен оқушыларға арнап кітапханалар ашқым келеді. Бұл кітапханалардың мақсаты – ондағы кітаптарды тек оқушылар мен мұғалімдер ғана қолданып қоймай, курсты аяқтаған адамдар (оқушылар) мен жалпы сауатты адамдардың оқу құралдарын алуға болатын орындары болса екен деймін»,-деген ұлы ағартушы.

Алтынсарин кәсiптiк және ауылшаруашылық мектептердің ашылуына үлкен күш жұмсады және жергілікті халықтың арасынан Қазақстанның экономикалық дамуына қажеттi мамандар даярлауға айрықша мән бердi. Қартайған жылдарында өз қаражатын Қостанайдағы ауылшаруашылық мектебінің құрылысына аударды.

Сонымен қатар, ол қыздардың сауаттылығына айрықша мән беріп, олардың білім алуын ұйымдастыруға көп еңбек салды. Оның қолдауымен Ырғыз қаласында қыздар мектебі ашылды. Кейінірек, 1891 жылы Торғайда, 1893 жылы Қостанайда, 1896 жылы Ақтөбеде қыз балаларға арналған мектеп-интернат  ашылды.

Жалпы алғанда, Алтынсарин төрт бірдей екі сыныпты орыс-қырғыз училищесін, бір кәсіптік училище, бір қыздар училищесін, бес болыстық училище және орыс балаларына арналған екі мектеп ашты.

Ыбырай орыс классиктерінің аудармаларында және қазақ тіліндегі түпнұсқа шығармаларында демократиялық ағарту идеалдарын насихаттады. Қазақ әдеби тілін қалыптастыру саласында ұлттық әдебиет пен мәдениетті дамыту үшін жемісті жұмыс жасады. Сондай-ақ, ол Толстой, Ушинский, Крылов, Пауссон секілді орыс жазушыларының шығармаларын қазақ тіліне аударды.

Оның қаламынан «Қыпшақ Сейіт», «Киіз үй мен ағаш үй», «Асыл шөп», «Шеше мен бала», «Бай мен жарлы баласы», «Таза бұлақ» секілді әңгімелер мен  новеллалар туған. Алайда, Алтынсарин өзінің бүкіл дүниетанымындағы бірқатар қайшылықтардан аулақ бола алмады. Барлық ағартушылар секілді, ол да білім берудің әлеуметтік-қайта құрудағы рөлін жиі асыра бағалады.

Алтынсарин жан-жақты білім алған адам. Оның ғылыми қызығушылығы этнографияны да қамтиды. Ол 1868 жылдың наурызында Императорлық орыс географиялық қоғамның Орынбор бөлімінде «Орынбор өңіріңінің құдалық және үйлену кезінде ұстанатын салт-дәстүрі туралы» атты баяндамасымен сөз сөйледі. Сөйтіп, мақала жалпы мақұлдау алып, көп ұзамай газет бетіне жарияланды.

Ыбырай Алтынсарин өмірінің соңғы жылдары Николаевскіде (Қостанай) тұрды. Ол бүкіл ғұмырын ағартушылыққа арнап, ешқашан дүние-мүлікке қызықпаған. Ол тек жеке қаражатынан кішкентай көлдің жағасынан бір қабатты ағаш үй ғана тұрғызып, онда 1889 жылға дейін, қайтыс болғанға дейін қарапайым өмір сүрді.

Айта кету керек, 1989 жылы ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннің 150 жылдық мерейтойы атап өтілді. Оның өмірі мен шығармашылығына арналған көптеген ғылыми, тарихи-педагогикалық шығармалар жарық көрді. Ал Арқалық қаласында Алтынсарин мұражайы ашылып, Тобылдың жағасында ағартушының күмбез тәрізді тас ескерткіші тұрғызылды.

 

• Виртуальді көрме: https://elibrary.kaznu.kz/wp-content/uploads/2021/08/ybyraialtynsarin.pdf

 

• Ы.Алтынсарин еңбектері қорының қалыптасуы бойынша ақпаратты https://elibrary.kaznu.kz/kk/node/260 сайтынан алуға болады.

 

• Электронды кітаптары: https://elib.kaznu.kz/

ҰЛЫ ҰСТАЗ ТУРАЛЫ ПІКІРЛЕР БАСПА БЕТТЕРІНЕН.

 

  «Сол заманнан бері қарай, біздің кейінгі ұрпағымыздың бəріне де Абай қандай қадірлі болса, Ыбырай да өз орны, өз арналы мұрасымен аса ыстық, аса бағалы болды», Абай ұлы ақын болса, Ыбырай ұлы ұстаз. Қазақ даласына бұрын – соңды болмаған жаңа үлгідегі мектеп ашушы, ұйымдастырушы. Қазақ тарихында педагогикалық ой – пікірдің негізін тұңғыш қалаушы. Ұлы ұстаздың өнегелі жолын, мұраларын оқып – білу кейінгі ұрпаққа, əсіресе, болашақ ұстаздарға парыз.

 М. Əуезов

  Прогресшіл сипаттағы Ы.Алтынсариннің педагогикалық системасы халық ағарту саласында аса зор, пайдалы роль атқарды, оның көптеген қағидалары осы күнге дейін өзінің мəн–жайын жоғалтқан жоқ. Оның ілімі өз алдына дербес, тұтас бір педагогикалық система болып табылады. Онда адал көңілден шыққан сын да, жаңашыл бастаманы қолдау да, өзіндік ой – пікірді айта білу де бар.

Ə.Сыдықов

 

Ы.Алтынсарин қазақ тілі турасынан былайша айтушы еді. «Қазақ тілі соншалық мол, лəкін қазақтың тіліменен қандай кітап болса да жазуға болады...». Қазақша тілдің қазірден жетекші екенін Алтынсарин бір–ақ ауыз сөзбенен айтып қойған жоқ еді. Тағы да өзінің қылған ісімен анықтап көрсеткен еді... Қазақтың халқын һəм тілін жақсы көріп ұмтылған адамдар марқұм Алтынсариннің көрсеткен жолымен жүрсе жарайды.

А. Құрманбаев Қазақ тілі турасынан. // Дала уалаятының газеті, 1894. –10 шілде (№27).

 

 Жуырда мен «Оренбург листогіне» Торғай қазақтарының басына түскен апаттары туралы мақала жазып жібердім. Осы мақаламда қазақ еліне орыс селендерін əкеліп орынатпақ болған пікірлерге қарсы екенімді білдірдім. Ы.Алтынсариннің 1880 жылдың 7 апрелінде В.В.Катаринскийге жазған хатынан. Ыбырайдан ислам дініне оң қарағандығының айқын дəлелі – оның «Шариғат–ул–ислам» атты діни оқулық жазғандығы.

«Ыбырай Алтынсарин» // Жаңа Сарыарқа, №2, 2006. –10 б.

 

• 1870 жылдардан бастап хұкімет қазақ жұртын оқыту керек деген пікірді майданға қойды. Бұл хақында қазақ елін басқаратын махкамаларда, оқу ісін басқаратын жоғарғы, төменгі махкамаларда көп сөз, көп жобалар болды, осы дəуірде оқу шын қазақ балалары үшін қазақша кітап жазу керек деген пікір болды. Оқу хакімдері Ильминискийдің айтуымен кітап жазуды Ыбырайға тапсырды. Ыбырай қазақ тілінде 2 бөлімді қирағат кітап жазды. Кітабы Қазанда 1879-шы жылы басылып шықты.

 Əуезов.М Ыбырай Алтынсарыұлы (1841–1889 жыл –48 жас).// «Шолпан» журналы, 1923 жыл. №6–7–8, 173–196 – б.б.

 

Прогресшіл сипаттағы Ы.Алтынсариннің педагогикалық системасы халық ағарту саласында аса зор, пайдалы роль атқарды, оның көптеген қағидалары осы күнге дейін өзінің мəн–жайын жоғалтқан жоқ. Оның ілімі өз алдына дербес, тұтас бір педагогикалық система болып табылады. Онда адал көңілден шыққан сын да, жаңашыл бастаманы қолдау да, өзіндік ой – пікірді айта білу де бар.

 Ə.Сыдықов Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі // –Алматы. Мектеп, 1969. –102 б.

 

 Біздің ауылда орысша қазақша оқытатын ауылнай мектеп болды. Бұл мектептердің негізін Ыбырай Алтынсарин атамыз қалаған екен. Ат жетер жердегі елдің балалары осы мектепте оқиды. Ол кезде балаларға арналған жатақхана, интернат дегендер атымен жоқ.

 М.Хакімжанова Өткен күндер елесі //Бар қазаққа ана едің... – Алматы:РГЖИ «Дəуір», 1994.–8 б.

 

•  Алтынсарин негізін салған ағартушылық тағылымды XX ғасырдың басында ұлт тағдыры үшін аянбай қызмет еткен Алаш зиялылары жаңа заман талабына орай жүзеге асыруға ұмтылды.

 А.Əбсадық Ы.Алтынсариннің ағартушылық өнегесі жəне Ахмет Байтұрсынұлы // Қостанай таңы, 27 қазан 2009. – 4 б.

 

• Ыбырай Алтынсариннің тəлім алған ортасын, дəлірек айтқанда өрісін кеңейтудің ғылыми, тəрбиелік жəне танымдық маңызы зор.

Ə.Ламашев, Ыбырай Алтынсарин жəне оның орыс достары мен ізбасарлары, // – Алматы: Қазақстан, 1988. – 8б.

 

•  Жазба əдебиет Қазақстанда XIX ғасырдың орта шенінен бері қарай ғана қалыптаса бастаған еді. Сол жазба əдебиеттің негізін салушылар: ағартушы ақын Құананбаев Абай мен Алтынсарин Ыбырай еді.

І.Омаров, Қазақ əдебиетінің идеялық жəне көркемдік сапасы жоғары болсын.//Əдебиет жəне искусство №9, 1948.

 

• Сын жанрының туу процесін айқындауда қазақтың ұлы ағартушы – демократтары Шоқан Уəлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың сыншылық ойлары мен творчестволық тəжірибесі тасада қала алмайды. Өйткені əр дарынның əр кезде айтқан құнарлы ой, пікірлері сын жанрының ауқымына кіреді.

Т.Кəкішев, Əдеби сынның бастауы. Жанр жайлауы. 1–кітап. Оқу құралы. // Алматы: Қазақ университеті, 2007 –110 б.

 

 ...əкем мен шешем үшеуміз отырып ақылдасып, Ыбырай атаның жолына түсуді ұйғардық. Бұл үшеуміздің ежелгі арманымыз болатын.

Көбеев С.Орындалаған арман. // Алматы, «Жазушы», 1988. – 93 б.

 

• Абайдың ғана емес, əлеуметтік пікірде аты шыққан барлық адамның да еңбектерінен үлгі алатындар, жолын тұтынатындар əр дəуірде бола береді. Егер кімде–кім əлеуметтік пікірде ұстаздық еткен біреуден үлгі алып, соның жолын тұтынса, осының қазақша аты – «шəкірт»!

С.Мұқанов Абай шəкірттері туралы // Əдебиет жəне искусство, №7, 1951.–64 б.

 

• Қазақтың жазба, көркем прозасының негізін қалаған Ы.Алтынсарин, А.Құананбаев секілді көркемсөз шеберлері...

 С.Асылбекұлы Қазақ повесінің генезисі // Ақиқат, №11, 2008. –191б.

 

• Біріншіден, қазақ жастарының дін жөніндегі түсініктері теріс бағытқа түсіп кетпеуі үшін, ал екіншіден, қазақтың жазба тілінде татар тілі орынсыз етек алуына жол бермеу үшін мен соңғы кезде Мұхамбет шариғатын үйрене бастап ...осы оқу құралын құрастыруға кірістім.

Ы.Алтынсариннің Н.И.Ильминскийге 1882 жылдың 12 сентябрінде жолданған хатынан.

 

•  Татар тілінде жазылған кітаптардан құтылу үшін қазақ тілінде оқуға арналған бастауыш кітабымды кеше ғана бастадым.

 Ы.Алтынсариннің Н.Ильминскийге 1873 жалдың 20 мартында жазған хатынан.

 

•  Ыбырай шығармаларын талдау орта мектеп оқулықтарында басталған–ды. Оның педагогтік қызметі мен ағартушылық идеялары туралы Ə.Сыдықов, Т.Тəжібаевтың кітаптары бар, қоғамдық–əлеуметтік көзқарасы туралы Қ. Бисембаев пен Б.Сүлейменов, М.Ақынжанов зерттеулер жүргізді. Ал шығармалары туралы М.Əуезов, С.Мұқанов, Ə.Қоңыратбаев, Дербісəлиндер еңбектер жазды.

Қазақ əдебиетінің қысқаша тарихы. I–кітап: Оқу құралы. //–Алматы: Қазақ университеті, 2001.–438 б.

 

•  Қазақ халқы оған зор құрметпен қарады. Ыбырай Алтынсарин мұндай құрметке əбден лайықты еді, оның есігі кім–кімге де болса əрдайым ашық болатын: ақыл–кеңестері өз алдына, ол қазақтар үшін қиыншылық жылдарда оларға өзінің дəулетімен де көмектесті...

Қостанай екі сыныптық орыс–қазақ мектебінің оқытушысы Ы.Д. Соколовтың естелігінен. 28 сентябрь, 1889 жыл.

 

• Өмірінің соңғы жылдарында ол Ы.Алтынсарин туралы көлемді естелік жазып қалдырды. Ұлы педагог Ы.Алтынсариннің оқушысы, əрі əріптесі болғандықтан Ғ.Балғымбаев ағартушының семьясы, жолдас–жоралары, жұмыс істеу тəсілі, қарым–қатынасы, адамгершілігі жайлы естелікте мол қамтылған.

Ə.Ламашев Ыбырай Алтынсарин жəне оның орыс достары мен ізбасарлары // – Алматы:Қазақстан, 1988. –137–138 б.б.

 

• Жайық бойындағы, Орынбор төңірегіндегі қазақ жерлерін орыс казактарының патша əкімшілігінің көмегімен күшпен отарлап алып отырғанын осыдан бір ғасырдан бұрын Ыбырай Алтынсарин айтқан еді.

И.Шəмшəтұлы Ыбырай Алтынсариннің саяси–əлеуметтік көзқарасы // Қазақ əдебиеті, 11 қазан, 1991. –11 б.

 

• Ыбырайды өзіміз ғана білмей, өзге елдерге де танытуымыз керек. Мысалы, түрік халқы білмейді. Биыл ұлы ұстаз жайында түрік тілінде еңбек жарыққа шығарамыз ба деген ойымыз бар.

Ə.Қара «Ыбырай бабамызды түркі дүниесі тану керек» // Қостанай таңы, 22 шілде, 2014. –5 б.

 

• Ыбырайдың араб графикасымен қазақша жазған хатын Мəскеудегі Ленин атындағы кітапханадан алғаш тауып, жариялаған татар ғалымы М.А.Османов болатын. Сондай–ақ Ыбырай белгілі татар ағартушылылары Шихабуддин Маржани, Қ.Насыри, С.Кукляшев, Хусани Фанаховтармен достық қарым–қатынаста болады. Олармен хат алысып, хат жазысып тұрады. Оқу –ағарту ісінде бұлардың қайсысының болса да Ы.Алтынсаринге көп көмегі тиген.

 Б.Ысқақов «Ыбырай Алтынсарин» «Ұмытылмас есімдер». //Алматы: «Қазақстан», 1994.–186 б.

 

• Торғайда орыс–қазақ балалары бірге оқуға арналған алты жылдық қалалық жоғары училище, бірінші басқыш орыс балаларының мектебі, татар мектебі жəне қолөнер училищесі болды.

Д.Байқадамова Алтынсарин мектебі // Жұлдыз №7. –1983. – 203–204 б.

 

• Оның аудармалары арқылы қазақ халқы шығыстың, орыстың демократияшыл ой–пікірімен таныса бастаған. Алтынсарин өзінің оқулық ретінде арнайы жазылған хрестоматиясында қазақ əдебиетіндегі көркем шығармалардан үзінділер келтірумен қатар тəжіктің классикалық əдебиетінен өзі аударған өлең, хикаяларды да ендірген. Ескендір, Атымтай, Лұқпан сияқты образдарды өзінің адамгершілік, ағартушылық ой–пікірін уағыздау үшін орынды пайдаланған.

А.Нұралие Ыбырай Алтынсарин. «Энциклопедиян Адебиет» ва сангати тожик. //– Душанбе, 2004, –24б.

 

• Ыбырай да атасы Балғожа бидің сенімін ақтайды. Тура билік айтуымен көп құрметіне ие болады. Ол биліктері, əсіресе Торғайда сот істерін жүргізу кезінде айқын көрінеді.

З.Ижанов Ыбырайдың кесімі // Ана тілі, 24 көкек, 2003 – 12б.

 

• С.Мұқановтың Ы.Алтынсарин мұраларына деген жанашырлық көзқарастарын айғақтайтын тағы бір құжат –музей кешені қорынан табылған. 1960 жылы 4 ақпанда жазылған Қ. Т. Жұмағұловтың «Ыбырай Алтынсариннің шығармалары» атты кандидаттық диссертациясына академиктің опоненттік сөзі араб харпімен (төте жазу) жазылған бұл пікір – төрт парақ. Ізденушінің ғылыми ой–пайымдарына терең талдау жасаумен қатар С. Мұқанов Ы. Алтынсариннің педагогтік, ағартушылық, т.б еңбектеріне өзінің тиянақты пайымдарын қоса білдіріп отырады.

Ə. Қайырбеков Ыбырай мұрасына ықылас немесе С.Мұқановтың Ы.Алтынсарин туралы ой–пайымдары // Қостанай таңы, 23 қараша, 2011. –4б.

 

• Ы.Алтынсариннің «Қыпшақ Сейітқұл» деген əңгімесі қазақ топырағында кəсіпкерлікті қалай дамытып, халықтың əл–ауқатын қалай көтерудің айқын мысалы бола алады. Бүгінгі экономикалық ғылым тілімен айтсақ, Сейітқұл акционерлік қоғам құрып, нарықты меңгеріп, рынок заңдары негізінде кəсіпкерліктің нəтижесін көрсетті.

С.Досқалиев Қыпшақ Сейітқұл–қазақтың тұңғыш кəсіпкері // «Жас алаш», 22 тамыз, 1998.

 

• Ыбырай Алтынсариннің 170 жылдық мерейтойын лайықты атап өту – АрқМПИ–дың төл міндеті екені сөзсіз. Соған орай ұлы ағартушының есімін биік ұстаған білім ордасы ҚР Білім жəне ғылым министрлігі мен Ы.Алтынсраин атындағы Ұлттық білім академиясымен бірлесіп, «Алтынсарин оқулары – 2011» атты республикалық ғылыми–практикалық конференция ұйымдастырды.

Есмағанбетов Қ Ұлт ұстазының мұрасын зерделеу – бүгінгі ұрпақтың борышы // Қостанай таңы, 22 қазан, 2011. –5 б.

 

• Сонау қиын–қыстау кезеңде қазақ жерінде білім беру саласына, оқыту əдістемесіне, балалар əдебиетіне, қазақ аудармасына тыңнан түрен сала білген Ыбырай бабамыздың өмірі мен қызметі өшпес өнеге, шығармашылығы тамаша.

П.Сүйінкина Ы.Алтынсарин хаттары – баға жетпес қазына. Алтын ұям–мектебім.// Қостанай, 2009. –73б.

 

• Троицк гимназиясының шəкірті А.Балғожиннің Ы.Алтынсариннің қайтыс болуы туралы Н.И.Ильминскийге хабары.

Ыбырай Алтынсарин Өнер–білім бар жұрттар: Өлеңдер, əңгімелер, очерктер, хаттар мен естеліктер // –Алматы: Жалпы, 1991. – 222б.

 

• Жазғытұры болғанда жая алмассың малыңды – жайсаңы бар қалыңға.

Асығарсың сонда, аға, көшемін деп қайтадан ағайын–туған бауырға.

«Өз тұяғы тұлпардың өзіне дəрі» деген бар, Қайтыңыз, аға ауылға!

 Ыбырайдың сөзіне тоқтап, Ақдəулет көшін түсіріп, қайта қонады.

Мəриям. 1947 жыл. Ыбырайдың кесімі. Ғылым акдемиясының сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қорынан (к – 397 қор, №2 дəптер).

 

• Ыбырайдың ислам дініне оң қарағандығының айқын дəлелі – оның «Шариғат–ул–ислам» атты діни оқулық жазғандығы.

 Ж.Ысмағұлов «Ыбырай Алтынсарин» // Жаңа Сарыарқа, №2, 2006. –10б.

 

• Ыбырай Алтынсарин Алланың құдіретін, бір жаратушының соншама қайырымды да мейірімді екенін жан–жақты ашып дəлелдеген. У. Қалижанұлы, Ыбырай Алтынсарин (1841–1889).

Қазақ əдебиетіндегі діни– ағартушылық ағым // Алмыты: «Білім», 1998.– 140 б.

 

• ...Ыбырайдың ағартушылық қызметінің халық арасында айырықша беделге ие болып, оның өзінің озық қоғам қайраткері ретінде белгілі дəрежеге көтерілуі–патша үкіметінің жергілікті əкімдерін қатты сезіктендіріп, үрейліндіре түсті. Сондықтан да олар бұл кезде Ыбырайға қарсы əртүрлі топтар құрып, оның өрісін тарылта түсу мəселесімен айырықша шұғылданды.

 Ə.Дербісəлин Ыбырай Алтынсарин. Өмірі мен қызметі туралы // Алматы, «Қазақстан», 1965 –81б.

 

• Ыбырай дүние салды. Дерттің емін ешкім таба алмады. Екі Ыбырайды да өлтірген–құсалық еді. Оның ішінде екеуі де шіркеудің аярлығына шыдамады. Рухани тəуелділекке көнгісі келмеді. Дерттің тамыры бар. Екеуі де өмірінің соңында миссионерлік аярлығы үшін тіршілігінде қатты бағалаған Ресей мəдениеті мен ғылымынан күдер үзді. Үлкен Ыбырай соңғы екі жылда мектепті тастап ел ішіне барып жатып алды. Ашық пікір қарсылығына барды. Сол үшін облыстық губернатордың тергеуінде болды.

Т.Жұрттай «Күйесің жүрек, сүйесің...!» (Абай: «Жан бостандығы» немесе рухани тəуелсіздік) // Алматы:, «Қайнар» баспасы, 2009.4–т.221–222б.б.

 

• Татар АССР мемлекеттік архивына келдім. Алдымен Н.И.Ильминскийдің фондысын ақтардым. 968 сынды фондының 84 – бумасы түгелдей Ыбырай Алтынсариннің 1861 жылы 30 тамыздан 1889 жылдың 6 наурызына дейін Ильминскийге жазған хаттары екен. 120 бет. Ал, 56 бумасында – И.А.Алтынсарин жөнінде естеліктерге Н.И.Ильминский жазған алғы сөзі бар екен.

Т.Кəкішев Қазыналы Қазан қаласында. Сандалған «садақ» // – Астана:Фолиант, 2002. –152 б.

 

• Ы.Алтынсариннің еңбектері... ондаған жеке кітаптар, жинақтар болып, анталогиялар мен хрестоматияларға, оқулықтарға енді. Бұл еңбектер Қаз. ССР ОМ мұрағатының, 1885–1890 жылдар аралығын қамтыған 734,4, 1962 қорларындағы деректерге жəне Орынбор облысының мемлекеттік мұрағатындағы 1846,1862–1864 жылдарды қамтитын 6 қордағы мəліметтерге негізделіп жазылған.

 Алтынсарин мұраларының зерттелу жайы. // Ыбырай Алтынсарин. Шəкəрім Құдайбердіұлы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2007. –73 б.

 

Ұлы ұстаздың өз шығармалары мен зерттеушілер еңбектерінің библиографиялық жазбасы.  

 

	Ы.Алтынсарин. Этнографиялық еңбектері. Осы еңбек 1870-жылы шыққан Ресейдің географиялық қоғамының Орынбор бөлімінің 1 санды запискасында басылған. Орынбор ведомствосы қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркі т.б. салт-дәстүрге байланысты жазылған очерктері мен «Мұсылманшылықтың тұтқасы» дін- иман турасында, ахлақ, яғни адамдарға тиісті-тиіссіз мінездер турасында жазылған очерктердің электронды нұсқасы  жинақталған. https://adebiportal.kz/web/viewer.php?file
	Ситдыков А. С. Педагогические идеи просветительная деятельность И. Алтынсарина: монография / НИИ шк. М-ва просвещения Каз. ССР; Под ред. Е. Бекмаханова. - Алма-Ата : Учпедгиз, 1949. - 194,[6] с. Данная монография посвящена анализу и оценки всей просветительской деятельности и педагогических взглядов Алтынсарина на фоне общественно-исторической и культурной жизни казахского народа во второй половине ХІХ столетия, когда впервые складывалась система "инородческого образования".
	Сыдықов, Ә.С. Ы. Алтынсариннің педагогикалық пікірлері және ағартушылық қызметі/ Әміржан Сыдықұлы Сыдықов; Ред. басқ. Бекмаханов.- Алматы: Қазмемоқуқұралдбас., 1950.- 188 б. Бұл монография 19 ғасырдың екінші жартысындағы «шетелдік білім беру» жүйесі қалыптасқан кездегі қазақ халқының әлеуметтік-тарихи және мәдени өмірі аясында Алтынсариннің барлық ағартушылық қызметі мен педагогикалық көзқарастарын талдауға және бағалауға арналған.
	Таңдамалы шығармалар = Избранные сочинения [Мәтін] / И. Алтынсарин ; құраст. Б. С. Сүлейменов ; Қазақ ССР Ғылым академиясы ; Тарих, археология және этнография институты... – Алматы : Қазақ ССР Ғылым академиясының баспасы, 1955. - 413, [1] б.    Ағартушы-ғалым, ақын әрі жазушының бұл жинағына әр жылдарда жазған туындылары мен оқу құралдарына кіргізілген еңбектері беріліп отыр.
	Алтынсарин Ыбырай Таңдамалы шығармалар/Алтынсарин, Ыбырай; Құраст. баспаға дайындаған Б.С. Сулейменов; Қаз.ССР ҒА тарих, археология және этнография ин-ты. - Алматы: Қаз.ССР ҒА басп., 1955. – 415 б. Қазақ халқының ұлы перзенттерінің бірі — Ыбырай Алтынсариннің ұлтымыздың мәдениет тарихында алар орны ерекше. Ол — жазба әдебиетіміздің проза мен поэзия жанрларында айырықша із салған қаламгер ғана емес, сонымен қатар қазақ тілінде жазылған алғашқы оқу құралдары мен әдістемелік еңбектердің де авторы, әрі қазақ ауыз әдебиетінің сындарлы жинаушысы
	Дербісәлин, Ә.Ж. Ы. Алтынсариннің жазушылық қызметі туралы/ Әнуар Жақсығалиевич Дербісәлин.- Алматы: Қазмемоқупедбас., 1957.- 115, [1] б. Ы. Алтынсариннің жазушылық қызметі туралы баяндалған.
	Қайырбеков, Ғ. Дала қоңырауы: Ы. Алтынсарин өмірінен кітап / Ғафу Қайырбеков.- Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1957.- 179 б. Ыбырай Алтынсаринның өмірінен алынған кітап.
	А.Дербисалин. О литературном наследии Ибрая Алтынсарина казахское государственное издательство художественной литературы Алма-Ата—1957. Перевод с казахского Е. Лизуновой   Основной целью настоящего очерка является исследование литературного наследия вы даю щ егося просветителя казахского народа Ибрая Алтынсарина. Ибрай Алтынсарин — личность разносторонне одаренная. Щедро обогатив своей деятельностью культуру к а ­ захского н а р о д а , он оставил в н аслед ие много зам ечатель ных трудов. Считая своей главной задачей показать Алтынсарина к ак писателя, мы рассматриваем здесь толь ко те вопросы, которые имеют прям ое отношение к литературному наследию просветителя. Творческая деятельность И брая Алтынсарина становится самостоятельной темой исследования потому, что до сегодняш него дня она не п олучила еще своего широкого освещения. Такое положение создало немало трудностей и п ри написании этого очерка. Поэтому мы считаем свою небольшую работу о литературном наследии И брая Алтынсарина лиш с первой попыткой монографического изучения этой проблемы. https://pubhtml5.com/poge/xoao/
	Дербісәлин, Ә. Ыбырай Алтынсарин: өмірі мен қызметі туралы / Әнуар Дербісәлин.- Алматы: Қазақстан, 1965.- 226 б. Қазақ халқының XIX ғасырдағы аса көрнекті ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің ӛмірі мен творчествосына арналған бұл еңбек оның сан қырлы талантын түгел қамтуға ұмтылған бірінші үлкен зерттеу боп табылады. Кітапта ағартушының ӛмірі мен қоғамдық-әлеуметтік қызметі туралы кӛптеген соңы деректер келтіріледі, оның кӛркем әдебиет пен кӛркем аударма және халық ағарту саласындағы тұңғыш сәтті қадамдары кеңінен баяндалады, қазақтың реалистік бағыттағы жазба әдебиетін қалыптастырудағы еңбегі айрықша атап кӛрсетіледі, сондай-ақ публицистика саласындағы еңбектері де толық талданады.
	Алтынсарин Ибрай. Избранные сочинения / И. Алтынсарин. - Алма-Ата: Жазушы, 1967. - 462 с. В настоящий сборник вошли рассказы Ибрая Алтынсарина, написанные им для детей. В них говорится о смелости и находчивости, о трудолюбии и скромности детей бедняков, о хвастливости и трусости байских детей. https://pubhtml5.com/poge/woxz/
	Сыдықов, Ә.С. Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі/ Әміржан Сыдықұлы Сыдықов; Ред. басқ. Ә. Сембаев.- Орысш. 2-бас.- Алматы: Мектеп, 1969.- 156 б.  Бұл монография 19 ғасырдың екінші жартысындағы «шетелдік білім беру» жүйесі қалыптасқан кездегі қазақ халқының әлеуметтік-тарихи және мәдени өмірі аясында Алтынсариннің барлық ағартушылық қызметі мен педагогикалық көзқарастарын талдауға және бағалауға арналған. алғаш рет құрылды.
	Алтынсарин Ибрай. Собрание сочинений: в 3-х т. / И. Алтынсарин ; АН КазССР, Ин-т истории, археологии и этнографии им. Ч. Ч. Валиханова. - Алма-Ата : Наука, 1975. Т. 1. - 359 с. В первый том Собрания сочинений вошли художественные произведения Алтынсарина, образцы устного нородного творчества, собранные им, руководство по изучению русского языка, составленное просветителем, материалы к его творческой биографии . https://pushkinlibrary.kz/exhibitions/volna_znaniy/books/book18.htm
	Джумагулов К.Т. Ибрай Алтынсарин. Предисл. проф. X.X. Махмулова. – Ташкент: Изд. литературы и искусства им. Г. Гуляма, 1975. – 160 с.  Книга посвящена анализу и оценке творческой и общественной деятельности одного из основоположников казахской литературы второй половины XIX века Ибрая Алтынсарина.
	Алтынсарин Ибрай. Собрание сочинений: в 3-х т. / И. Алтынсарин ; АН КазССР, Ин-т истории, археологии и этнографии им. Ч. Ч. Валиханова. - Алма-Ата : Наука, 1976.Т. 2. - 423 с. Во второй том Собрания сочинений Ибрагима Алтынсарина вошли его труды по этнографии, истории социальноэкономического положения и политического строя казахстана в пореформенную эпоху, произведения по педагогике и учебнометодические разработки. Особое место занимают рукописи о развитии народного образования в крае, о страетельстве школ, воспитании и обучении детей русского и казахского населения, материальнотехническом обеспечении и т.п.
	Алтынсарин Ибрай. Собрание сочинений: в 3-х т. / И. Алтынсарин. - Алма-Ата : Наука, 1978. Т. 3. - 352 с. В третьем томе публикуется письма И. Алтынсарина, адресованые отдельным лицам – профессору ориенталисту Н.И. Ильминскому, инспектору «инородческих» школ Оренбургского учебного округа В.В. Катаринскому и учителям русско-казахских школ. Кроме того, в книгувошли деловые бумаги И. Алтынсарина и переписка с отдельными официальными лицами и учереждениями – Оренбургским учебным округом, тургайским областным правлением и др.
	Молдағалиев, Ж. Алғашқы қоңырау : роман / Ж. Молдағалиев. – Алматы: Жалын, 1978. – 176 б. «Алғашқы қоңырау» – ұлы ағартушы-демократ Ы. Алтынсарин жайлы қазақ прозасындағы тұңғыш роман. Ыбырайдың қазақ даласында өткен ғасырдың алпысыншы жылдары тұңғыш мектеп ашуы және сол заманның тыныс – тірлігі мен ағартушылық қоғамдық қызметі бұл шығармаға негізі арқау болған.
	Собрание сочинений [Текст] : в 3 т. Алтынсарин, Ибрагим ; Академия наук Казахской ССР ; Институт истории, археологии и этнографии им. Ч. Ч. Валиханова ; отв. ред. Б. Сулейменов- Алма-Ата : Наука, 1978 . – не указан Т. III .– 352 с., ил. .   В третьем томе публикуются письма И. Алтынсарина, адресованные отдельным лицам, а также деловые бумаги и переписка
	Алтынсарин Ы. Ыбырай. Әңгімелер: монография / Ы. Ыбырай. Алтынсарин. - Алматы, 1980  Бұл жинақта Ыбырай алтынсаринның мектеп программасына енген әңгімелер құрастырылды. Сонымен қатар жинақта ұлы ағартушының педогогикалық ой пікірлерін баяндайтын кейбір хаттары да берілді. Кітап мектеп оқушыларына арналған. https://elib.kaznu.kz/book/16553
	Қайырбеков, Ғ. Алғашқы қоңырау: «Дала қоңырауы» поэмасынан үзінді / Ғ. Қайырбеков. – Алматы: Жалын баспасы, 1982. – 20 б. «Алғашқы қоңырау» – Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Ғафу Қайырбековтың «Дала қоңырауы» атты поэмасынан үзінді. Шығармаға ұлы ағартушы, ғалым, ақын қазақ даласында білім есігін ашқан Ыбырай Алтынсарин өмірінің бір сәті арқау болған.
	Молдағалиев, Ж. Таза бұлақ : роман / Ж. Молдағалиев. – Алматы: Жазушы, 1984. – 344 б.   Белгілі жазушы Жайсанбек Молдағалиевтың «Таза бұлақ» романы халқымыздың сүйікті перзенті, ұлы ағартушы-демократ Ы. Алтынсариннің өмір жолына арналған. Өткен ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, халқына білім шамшырағын жаққан, ұлы орыс елімен достықты, бауырмалдықты өмірлік мақсат еткен ұстаз адамның азаматтылық болмысы суреттелген. Ыбырай Алтынсарин басынан өткен қат- қабат оқиғалар, оның ортасы, өсу жолы берілген. Романның тілі шұрайлы, оқиғасы тартымды.
	Джумагулов, Каскенбай Танасьевич. Ибрай Алтынсарин и развитие культуры казахского народа/Джумагулов, Каскенбай Танасьевич; К.Т.Джумагулов. - Алма-Ата: Казахстан, 1984. – 204 с.  Настоящее издание является дополненным переизданием книги этого же автора «Ибрай Алтынсарин» (Ташкент, 1975). Кроме анализа и оценки творчества Алтынсарина, автор раскрывает его роль, место в развитии казахской культуры. Показана историческая заслуга Алтынсарина в просвещении казахского народа, в приобщении его к передовой демократической русской культуре.
	Ламашев, Ә. Ыбырай Алтынсарин және оның орыс достары мен ізбасарлары: (Тарихи очерктер) / Әсет Ламашев.- Алматы: Қазақстан, 1988.- 181, [1] б. Бұл еңбекте қазақ халқының ұлы ағартушысы, педагог Ы. Алтынсариннің және оның орыс достары мен ізбасарлары – В.В. Григорьевтің, Н.И. Ильминскийдің, А.В. Васильевтің, А.Е. Алекторовтың, Я.П. Яковлевтің, С.В. Чичеринаның тағы басқаларының өмірі, олардың қазақ даласында оқу-ағарту жұмысын ұйымдастыру жөніндегі еңбектері нақты деректерге негізделе отырып баяндалады.
	Өнер-білім бар жұрттар [Мәтін] : өлеңдер, әңгімелер, очерктер, хаттар және естеліктер / Ы. Алтынсарин ; [құраст. С. Мақпыров, ред. С. Мәметов]... – Алматы : Жалын, 1991. - 238 б., сурет.;– (Алтын сандық. - Нұрғожа Ораз қоры . . – 30000 дана – 5-610-00296-6 (мұқ.)  Өнер-білім бар жұрттар [Мәтін] : өлеңдер, әңгімелер, очерктер, хаттар және естеліктер / Ы. Алтынсарин ; [құраст. С. Мақпыров, ред. С. Мәметов]... – Алматы : Жалын, 1991. - 238 б., сурет.;– (Алтын сандық. - Нұрғожа Ораз қоры . . – 30000 дана – 5-610-00296-6 (мұқ.) :
	Ламашев, Ә. Ыбырай Алтынсарин: (Семинарий) / Әсет Ламашев.- Алматы: Ана тілі, 1991.- 120 б. Қазақ педагогикасының негізін қалаушы, ұлы ағартушы-педагог Ыбырай Алтынсаринның өмірі мен творчествасын, оның оқыту жүйесінің мазмұнын, қалыптасу және даму жолы қамтиды.
	Алтынсарин Ы. Ыбырай. Мұсылманшылықтың тұтқасы. ШариатУл Ислам: монография / Ы. Алтынсарин. - Алматы: ТПО "Қаламгер", 1991. - 79,[1] б.  Ислам діні – қазақтың қанына сіңіп, қалпын түзеген, дҽстүрі мен салтына кірігіп үйлесім тапқан, ұлттың ұйытқысына айналған жан айнасы. Мұның дҽлелі – «Бір Алланың атымен, Кел, балалар оқылық» деп елді білім, ғылым жолына шақырған Ыбырай атамыздың қолыңыздағы кітабы. Үшбу кітап - дінге ден қойған мұсылман қауымның шариғат шарттарын танып білуіне септігі зор. Аталмыш еңбекте - Алласына бет бұрған ҽрбір пенденің парыздары мен таным білімін кҿркейте түсетін фікірге толы. Тілі жатық, түсінікке оңай жазылған. https://elib.kaznu.kz/book/20600
	Алтынсарин Ы. Ыбырай. Өнер-білім бар жұрттар : өлеңдер, әңгімелер, очерктер, хаттар және естеліктер / Алтынсарин, Ыбырай. - Алматы : Жалын, 1991. - 237,[3] б. Кітапқа Ы. Алтынсариннің өлеңдері, әңгімелері, аудармалары, сондай-ақ халық аузынан жинаған ертегілері енгізілді. Жинақ мектеп бағдарламасына сәйкес құрастырылды. Мектеп оқушылары мен көпшілік қауымға арналған. http://212.154.240.86:8080/files/Oner_bilim_bar_zhurttar.pdf
	Ұмытылмас есімдер [Мәтін] : Ұлы ғалымдар өмірінен (ХV-XХ ғасырлар) / ; [құраст., алғы сөзін жазған Б. Ысқақов; ред. Ы. Асанбаева]... – Алматы : Қазақстан, 1994. - 224 б., сурет.;– (Достық дастаны. - Нұрғожа Ораз қоры. - Шора Сарыбаев қоры . . – 20000 дана – 5-615-01496 Бұл кітапта ХV-ХХ ғасырларда өмір сүріп, еңбек еткен есімдері әлемге әйгілі Ұлықбек, Қази-заде ар-Руми, әл-Кәши, әл-Құсшы, әд-Дауани Бабыр, Мұхаммед-Хайдар Дулати, Қадырғали Қосынұлы Жалаири, Әбілғазы жөнінде әңгімеленген
	Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар/ Ыбырай Алтынсарин; Ред. алқасы. Ш. Сәтбаева (жауапты ред.) және т. б.; ҚР Ұлттық ҒА, М. О. Әуезов атын. әдеб. және өнер инты.- Алматы: Ғылым, 1994.- 284, [1] б. Қазақ халқының ұлы перзенттерінің бірі — Ыбырай Алтынсариннің ұлтымыздың мәдениет тарихында алар орны ерекше. Ол — жазба әдебиетіміздің проза мен поэзия жанрларында айырықша із салған қаламгер ғана емес, сонымен қатар қазақ тілінде жазылған алғашқы оқу құралдары мен әдістемелік еңбектердің де авторы, әрі қазақ ауыз әдебиетінің сындарлы жинаушысы https://elib.kaznu.kz/book/19482
	Шаяхмет, А. Мөлдір бұлақ : пьеса // Шаяхмет, А. Мөлдір бұлақ = Светлый родник : пьесалар / А. Шаяхмет. – Қостанай, 2003. – Б. 64-101. Ақынның жаңа кітабына кейінгі жылдары жазылған пьесалары еніп отыр. Сегіз көріністен тұратын «Мөлдір бұлақ» пьесасы осы заманғы өмір тауқыметі, өмірдегі қадір қасиет, белгілі жайлар суреттеледі. XXI ғасырда, жаңа ғасырда өмір сүріп жатқан жастарды таза бұлақтай мөлдір болуға шақырады. Жазушының тілі шұрайлы, ойы орамды, тақырыбы өзекті.
	Алтынсарин, Ы. Қазақ хрестоматиясы: монография / Алтынсарин, Ыбырай (Ибраһим). - Алматы : Білім, 2003. - 111, [1] б. Ы. Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы» («Киргизская хрестоматия») 1879 жылы, бұдан 124 жыл бұрын Орынбор қаласында жарияланған. Осы кітапта Ыбырай Алтынсариннің төл шығармалары мен қазақ халық әдебиетінің озық үлгілері және Европа классикасы көркем әдебиетінің аудармалары өлең сөз түрінде берілген. Кітапқа енгізілген көркем шығармалардың басты идеялары: адамгершілік пен еңбексүйгіштік, әдептілік пен инабаттылық, зейінділік пен зеректілік және ата-ана, ел мен жерге деген сүйіспеншілік. https://adebiportal.kz/kz/audiobooks/view/582 аудиокітапқа сілтеме.
	Дербісәлин, Ә. Ыбырай Алтынсарин: [деректі баян] / Әнуар Дербісәлин; Ә. Дербісәлин.- Алматы: Арда, 2005.- 214, [2] б. Автор ұлы ағартушының өмірі мен творчествосын ұзақ жылдар зерттеп, ол өскен ортаны, қазақ мектептерін ашу, оқулықтар жазу, қазақ алфавитін жасау жолындағы ағартушылық қызметін, балалар әдебиетінің негізін салудағы қазақ әңгімелерінің бастаушысы ретіндегі жазушылық еңбегінің тарихи, әдеби деректерге сүйеніп, тартымды баяндайды.
	Ы.Алтынсарин Кел, балалар, оқылық. Өлең, әңгімелер мен мақал жұмбақтар. - Алматы: «Атамұра», 2006.- 168 бет.  Бұл жинаққа халқымыздың аса көрнекті ағартушысы, жазу- шы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсариннің әңгіме, өлеңдері мен этнографиялық очерктері топтастырылған. Жаңашыл педагогтің жастарды білім алуға, өнер- ге, ғылым жолына түсуге үндеген ой-тұжырымдары бүгінгі оқыр- мандары үшін де өзекті екені анык.  https://elib.kaznu.kz/book/18243
	Иллюстрированная история Казахстана [Текст] : с древнейших времен до наших дней : в 4 т. ; авт.-сост. О. Жанайдаров ; гл. худож. Л. Тетенко- Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2005 . – 9965-9389-4-6 (Т.3), 9965-9389-1-1 (в пер.) Т. 3 . Казахстан со второй половины XIX века до первой половины ХХ века– 320 с., ил. . (в пер.)   В третьем томе показана деятельность великих казахских просветителей, богатая музыкальная культура народа.
	Ыбырай Алтынсарин. Шәкәрім Құдайбердіұлы: монография / Бас ред. Б. Аяған. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2007. - 630,[2] б. Бұл кітап «Тұлғалар» топтамасы аясында басылған. Жинақтың бірінші бөлімі Ыбырай Алтынсарин, ал екінші бөлімі Шәкәрім Құдайбердіұлына арналған. Ұлы Шәкәрім жайлы бөлімінің бірінші тарауы - толықтай дананың өмірбаяны.  Кітап қазақтың ұлы ұстазы мен ойшыл-ақынының өмірі мен шығармашылық жолдарына жаңаша көзқараспен талдау жасайтын зерттеу мақалалардан, ұлы бабаларымыздың шығармаларынан, хат-есептерінен, естеліктерінен тұрады. https://kazneb.kz/kk/bookView/view?brId=478346&simple=true#
	Алтынсарин, Ы. Таза бұлақ: өлеңдер, әңгімелер, очерктер, хаттар / Ыбырай Алтынсарин.- Алматы: Раритет, 2008.- 207, [1] б.- (Балалар әдебиеті). Қазақ халқының аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсариннің бұл жинағында әңгімелері, өлеңдері, орыс ағартушыларымен жазысқан хаттары, этнографиялық очерктері берілген.
	Әлемдік педагогикалық ой-сана. 10 томдық.- Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2009. 3-том: Орта ғасыр дәуіріндегі педагогикалық ойлар / Жетекшісі Жусанбаева Г.М. 416 бет.   Бұл томка негізінен орта ғасырлардағы Еуропа ойшылдарының енбектері енгізілген. Еуропа екілдері Иоанн Златоуст, Блаженный Августин, Кесарийский, Абеляр, Гуго Сен-Викторский және сонымен қатар Византия ойшылдары Авва Дорофей, Иоанн Дамаскиндердін енбектері бар. Кітап жогары оку орындарының студенттері мен магистранттарына, педагогтарга, педа- гогика ғылымына қызығушылық танытатын жалпы көпшілікке арналган. https://elib.kaznu.kz/book/14523
	Шаяхмет, А. Ақсұлу.Таза бұлақ: пьесасы // Шаяхмет, А. Ақсұлу: пьесалар, сценарийлер / – Қостанай, 2011. – С. 151-187. ҚМУ-нің профессоры, жазушы Ақылбек Шаяхметтің «Ақсұлу» жинағына Ыбырай Алтынсаринге арналып жазылған «Таза бұлақ» пьесасы енді. «Таза бұлақ» – Алтынсарин әңгімесінің тақырыбы, оның аударма мағынасы «билікке құмар» қазіргі адамдардың: әкім, профессор, заңгер, ақындардың ой мен жүрек тазалығы туралы айтылған тілек сөз.
	Оспанұлы, С. Ұлы ұстаз ұлағаты / С. Оспанұлы. – Қостанай: «Центрум» ЖШС, 2014. – 360 б. Ақын, филология ғылымдарының кандидаты, Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының профессоры Серікбай Оспанұлының өңделіп, толықтырылып, екінші рет басылып отырған бұл зерттеу еңбегінде Ыбырай Алтынсариннің өмір жолындағы көпшілікке беймәлім кейбір жайттар, шығармашылық қырлары, ізін жалғаған шәкірттері, сүйген қызы, араласқан дос – жарандары, үш жұрты – өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты, жұмбақ қазасы жайында әңгіме болады. Жинақ жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттерге, орта мектептің жоғарғы сынып оқушыларына, Ұлы ағартушының өмірі мен қызыметі жайында тереңірек білгісі келетін жалпы оқырмандар қауымына арналған.
	Ыбырай Алтынсарин мұрасы: библиографиялық көрсеткіш/ құрастырушылар: Т.Ə.Ахметов, С.О.Оспанов. –Қостанай: ҚМПИ, 2016. – 237 б. ISBN 978-601-7839-13-0   Ыбырай Алтынсариннің туғанына 175 жыл толуына орай дайындалған бұл көрсеткіш ұлы ұстаз мұрасы жөнінде 1879 – 2015 жылдар аралығында жарық көрген деректер көзін қамтиды. Библиографиялық көрсеткіш негізінен қазақ, орыс тілдеріндегі деректерді қамтуы үшін, екі бөлімге жіктеліп берілді. Оқырмандар іздеген дерегін белгілі бір тақырып желісінде тез тауып алуына қолайлы болуы үшін əр бөлім негізінен 28 тақырып аясына шыққан жылдарына орай топтастырылды. Бұл көрсеткіш əдебиеттанушыларға, ғалымдарға, Ыбырай мұраларын зерттеушілер мен жоғары оқу орындарының оқытушыларына, студенттерге, мұғалімдерге, кітапхана қызметкерлеріне, жалпы оқырман жұртшылыққа арналған. https://repo.kspi.kz/bitstream/handle/item/
	Оспанұлы, С. Сөнбес шырақ / Серікбай Оспанұлы. – Қостанай: Қарлығаш баспаханасы, 2016. – 416 б. Автордың бұл еңбегінде Ұлы ұстаз Ыбырай Алтынсариннің тұлғасы, дүниетанымы, шығармашылық қырлары, ақындық ортасы, ақын шәкірттері, зерттеушілері, жанашырлары, үш жұрты – өз жұрты, қайынжұрты, нағашы жұрты, жұмбақ қазасы жайында әңгіме болады. Кітапта бұрын еш жерде жарық көрмеген архивтік материалдар бар. Жинақ жоғары оқу орындарының оқытушыларының мен студенттеріне, орта мектептің жоғарғы сынып оқушыларына, ұлы ағартушының өмірі мен қызметі жайында тереңірек білгісі келетін жалпы оқырмандарға арналған.
	Ыбырай Алтынсариннің көркем шығармалардағы бейнесі : ғылыми-зерттеу мақалалар / ҚР Білім және ғылым м-гі, ПМПИ; [бас ред. А. Нухұлы]. - Павлодар : ПМПИ, 2017. - 5 т. - 319 б.  Жинақта көрнекті ағартушы, педагог Ыбырай Алтынсариннің көркем бейнесі сомдалған шығармалар қамтылған. Кітапта Ғафу Қайырбековтің «Дала қоңырауы» поэмасы, Мұсатай Ақынжановтың «Ыбырай Алтынсарин» пьесасы, Жайсаңбек Молдағалиевтің «Ұстаз жолы» романы жəне т.б. шығармалар беріліп отыр. Сондай-ақ Ыбырай Алтынсарин мұрасына қызығушы оқырмандарға да ұсынылады.
	Ыбырай Алтынсарин және қазіргі заманауи білім= Ибрай Алтынсарин в современном образовании: мат-лы обл. заочной науч.-практ. конф. – Костанай: РНПЦ «Костанай дарыны», 2021,- 244 с. –  Каз., рус. Настоящий сборник содержит статьи педагогов, принявших участие в областной заочной научно-практической конференции «Ибрай Алтынсарин в современном образовании», посвященной 180-летию Ибрая Алтынсарина. Сборник адресован учителям, руководителям методических объединений, администрации школ. https://kostdaryn.kz/assets/dar/images/OZNPKAltynsarin.pdf
	Өлеңдер жинағы / Аудиокітап Диктор: Бүркіт Бекмағамбетов    Ыбырай Алтынсариннің «Өлеңдер жинағы» топтамасына қазақтан шыққан тұңғыш ағартушының әртүрлі тақырыптағы өлең-жырлары: шәкірттерге, жастарға ақыл айтып, білім алуға шақыратын, ғибрат берер өлеңдерімен қатар өз дәуіріндегі кей адамдардың бойынан байқалған адамдыққа жат қасиеттерді сынаған жырлары, табиғаттың әсемдігін суреттеген өлеңдері, орыстың әйгілі мысалшысы И.Крыловтан аударған мысалдары топтастырылған. Жылдам оқылатын шымыр ұйқасты ықшам шығармалардың тағылымдық мәні зор, маңызы ерекше. https://kitap.kz/audio-book/bota-olender12
	Ғылыми-әдістемелік шығармалар   Халқының сауатты, ілгері ел болғанын мұрат тұтып, осы бағытта еңбектеніп, қыруар іс атқарған қазақтан шыққан тұңғыш ағартушы Ыбырай Алтынсарин – мектеп ашып қана қоймай, ондағы шәкірттерінің ана тілінде оқитын оқулығын жазып қалдырған. Ең бастысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін салған тұлға. Бұл топтамада Ыбырай Алтынсариннің ғылыми-әдістемелік шығармалары ұсынылған.   https://kitap.kz/book/hylymi-adistemelik-shyharmalar
	Этнографиялық еңбектер  Халқының сауатты, ілгері ел болғанын мұрат тұтып, осы бағытта еңбектеніп, қыруар іс атқарған қазақтан шыққан тұңғыш ағартушы Ыбырай Алтынсарин – мектеп ашып қана қоймай, ондағы шәкірттерінің ана тілінде оқитын оқулығын жазып қалдырған. Ең бастысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін салған тұлға. Бұл топтамада Ыбырай Алтынсариннің этнографиялық еңбектері ұсынылған.  https://kitap.kz/book/ehtnografiyalyq-engbekter
	АУДИО КІТАПТАРЫ
	Құрмашқызы Әсем. Ұлттық әдеби тіл және Ыбырай Алтынсарин.  Монография. — Алматы : New book, 2019. — 124 б. Қазақ тіл білімінің ұлттық ғылым ретінде ана тілінде қалыптасуына қыруар еңбек еткен халқымыздың бір туар даңқты перзенттерінің бірі - Ыбырай Алтынсарин шығармаларына арналған. Онда ағартушының ұлттық әдеби тілдің калыптасуы мен дамуындағы рөлі сөз етіледі. Жұмыстың барысында ағартушының поэзиядағы, прозадагы тілдік бейнелеу тэсілдері, қолданыстағы сөздердің магыналық байланысы, тарихи сипаты, дыбыстық ерекшеліктерімен айтылып, жазылуы басшылыққа алынған. Негізге алынған сараптамалар ағартушының өз каламынан туындаған еңбектер негізінде жүргізілді. Оның ішінде әңгімелері, өлендері, аудармалары баспадан жарық көріп, тілге, әдебиетке ерекше әсер берген туындылары. Еңбек филология факультеттері студенттеріне, магистранттарға, тіл тарихы мен қазактың әдеби тілін зерттеушілерге, сондай-ақ жалпы тіл мамандарына арналган.
	Қарабатыр / Аудиокітап Диктор: Бүркіт Бекмағамбетов   «Қарабатыр» ертегісінде жаугершілік кезеңде өзге елге тұтқын болған баланың оқиғасы баяндалады. Оқиғасы көне эпостық шығармалар желісімеиян – қара сөзбен әңгімеленіп, кейіпкерлері сөзінің шымыр ұйқасты өлең сөзбен өрілуі ертегінің көркемдік сипатын  арттырып, тыңдаушысын бей-жай қалдырмайды. Қарабатыр өзін құлдықтан құтқару үшін қандай амал қолданған? Бірге тыңдап көрейік. https://kitap.kz/audio-book/kara-batyr-1
	Тазша бала / Аудиокітап Диктор: Бүркіт Бекмағамбетов    Қазақ ауыз әдебиеті үлгісімен жазылған Тазша бала ертегісінде зұлым сиқыршы байдан өш алған баланың тапқырлығы баяндалады. Қиял-ғажайып элементтер араласқан,  соңында әрқашан жауыз күштер жеңіліп, әділдік орнайтынын көрсететін ертегінің оқиғасы қызық, тілі шұрайлы да жатық. https://kitap.kz/audio-book/tazsha-bala-1
	Данышпан қазы / Аудиокітап Диктор: Бүркіт Бекмағамбетов    Ыбырай Алтынсариннің «Данышпан қазы» шығармасы оқиғасының тартымдылығымен ерекшеленеді. Балаларды көрегендікке, байқампаз және ұшқыр ойлы болуға, әр нәрсенің байыбына барып, қорытынды жасауға баулитын шығарманың тілі жатық, мәні терең.   https://kitap.kz/audio-book/danyshpan-qazy
	Жиренше шешен / Аудиокітап Диктор: Бүркіт Бекмағамбетов   Ыбырай Алтынсариннің «Жиренше шешен» шығармасында халық ауыз әдебиетіндегі бұрыннан бар аңыз әңгімелер топтастырылып берілген. Шығармада Жиренше шешен мен әйелі Қарашаштың қиыннан қиналмай жол тауып шығар тапқырлығы мен ақылдылығы, сөзге ұттырмайтын шешендігі бар қырынан көрінеді. Ғибраты мол, тілі жатық шығарма кез келген оқырманын ерекше әсерге бөлейтіні сөзсіз. https://kitap.kz/audio-book/zhirenshe-sheshen
	Алтын айдар / Аудиокітап Диктор: Бүркіт Бекмағамбетов   Ыбырай Алтынсариннің қиял-ғажайып ертегілер үлгісінде жазылған Алтын айдар ертегісінде дүниеге келе сала жауыз ниеттілердің қыспағына ұшыраған баланың ерлік істері, тапқырлығы мен батылдығы баяндалады. Ертегінің соңында мұратына жеткен Алтын айдарлы баланың басынан кешкен оқиғалары дүниеде зұлымдықтың түптің түбінде әшкере болатынын, әділдік орнайтынын баяндайды. https://kitap.kz/audio-book/altyn-aydar-1
	Ыбырай Алтынсариннің әңгімелері мен ертегілері/   / Аудиокітап Диктор: Бүркіт Бекмағамбетов   Халқының сауатты, ілгері ел болғанын мұрат тұтып, осы бағытта еңбектеніп, қыруар іс атқарған қазақтан шыққан тұңғыш ағартушы Ыбырай Алтынсарин – мектеп ашып қана қоймай, ондағы шәкірттерінің ана тілінде оқитын оқулығын жазып қалдырған, ең бастысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін салған тұлға. Бұл топтамада Ыбырайдың тәлім берер тағылымды әңгімелері мен мысал сөздері, талапты, еңбекқор, төзімді де батыл болуға үндейтін, адамдық сақтап, ар ойлауға баулитын шығармалары берілген. https://kitap.kz/audio-book/anggimeleri-men-ertegileri

 

 

М А З М Ұ Н Ы

 

Рет №	Тақырып атауы	Беті
1	Ы.Алтынсарин қысқаша өмірбаяны.	3
2	Виртуальді көрме және кітаптарына электронды сілтемесі.	6
3	Ұлы ұстаз туралы пікірлер баспа беттерінен.	7
4	Ұлы ұстаздың өз шығармалары мен зерттеушілер еңбектерінің библиографиялық жазбасы.	15
	Аудиокітаптары	36